Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Говьсүмбэр аймгийн иргэдтэй хоёрдугаар сарын 4-ний үдээс хойш уулзаж, тэдэнд хандан үг хэллээ. Боржигончуудын өлгий нутаг болсон Говьсүмбэрийн ард иргэдийнхээ түмэн амгалан айлтгаж хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж мэндчилье.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд 21 аймгаа тойрч иргэдтэйгээ уулзаж байгаа. Энэ уулзалтуудын хамгийн сүүлчийнх нь Говьсүмбэр аймагт болж байна. Бүрэн эрхийн хугацаанд бүх аймгаараа очиж ард иргэдтэйгээ уулзаж санал сэтгэгдлийг нь сонсъё гэсэн зорилготой ажилласан юм. Говьсүмбэр Улаанбаатартай хамгийн ойр болохоор алс аймгуудаар явсаар байгаад өнөөдөр энд зорьж ирлээ.
Үүний өмнө бид Замын-Үүдэд очиж, тэнд тохиолдож байгаа бэрхшээлүүд, шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлууд, төр засгийн зүгээс гаргасан шийдвэрүүдийн талаар ярилцсан. Замын-Үүд төмөр замын хилийн өртөө байдлаар байгуулагдсан. Одоо 20 гаруй мянган хүн амтай хот болжээ. Замын-Үүд томоохон хөгжлийн төв болох суурь дэд бүтцийн асуудал бүрэн шийдэгдсэн. Тэнд ус, эрчим хүч, дулаан, цэвэрлэх байгууламж, зам харгуй гээд олон асуудал эрчимтэй шийдэгдээд явж байгаа. Эхний ээлжинд сэргээгдэх эрчим хүчний асуудал байгаа. Дараа нь бид Дорноговь аймаг дээр ажиллалаа. Тэнд Сайншандын аж үйлдвэрийн томоохон цогцолборын талаар ажил ямар байгаа, нөхцөл байдал цаашид хэрхэн үргэлжлэх байдалтай танилцлаа. Сайншанд руу манай говийн бүс нутгаас Таван толгой, Оюу толгой чиглэлээс төмөр зам тавих, цаашаа Дорнодыг дамжаад манай Зүүн хойд Ази руу гарах хандлаг байгаа. Энэ бүхэнтэй танилцаж, холбогдох хүмүүстэй ярилцлаа.
Говьсүмбэр аймагт ажлаа хамгийн түрүүн шүүх, прокурорын байгууллагын ажилтай танилцахаас эхэллээ. Миний хамгийн гол зорилго бол нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэх, хариуцлага, шударга ёсны тогтолцоог бий болгох явдал юм.
Удахгүй сонгууль болох гэж буйтай холбогдуулж манай улстөрийн намууд, улстөрчид, ард иргэд тэр зүгт анхаарал тавьж байгаа. Улс төрийн сонгууль бол мэдээж ард иргэдийн эдлэх ёстой эрх. Өнгөрсөн хугацаанд бид юу хийж амжуулав, ямар алдаа оноо гаргав, ирээдүйн сонголтдоо хэрхэн анхаарах вэ гэсэн түүхэн шийдвэр гаргах гэж байгаа, чухал үе гэж ойлгож байна.
Ийм чухал үеэр ард иргэд маань улс төрийн намуудын амлалт хэрхэн хэрэгжив, яаж ажиллав, миний амьдрал хэрхэн дээшлэв, эргэн тойронд улс орны маань байдал ямар байна вэ гэдэг талаар эргэцүүлэн бодож байгаа. Манай улс төрийн намууд ч хурлаа хийж, хөтөлбөрөө дэвшүүлж, олон янзаар ярилцаж байгаа.
Нэг зүйлд эргэлзэхгүй байж болно. Монголын эдийн засаг өсөх, цаашдаа ард иргэдийн амьжиргаа дээшлэх боломж, үүд хаалга нээгдэж байгаа. Эдийн засгийн талаар том том тоо ярьж, томоохон амлалтууд өгөх явдал энэ удаагийн улс сонгуульд оролцох гол зорилт биш гэж бодож байгаа.
Тэртэй тэргүй төр нь ард иргэдийнхээ цалингийн асуудлыг шийднэ. Халамж дэмжлэг хэрэгтэй байгаа хүмүүсийнхээ асуудлыг шийднэ. Сайн төр байгаа бол эдийн засгийн боломжид дэмжлэг үзүүлж ажиллах ёстой. Манай хүмүүст нэг буруу ойлголт байдаг. Төр гэдгийг жинхэнэ утгаар нь ойлгох ойлголт бага байгаа. Төр бол баялаг бүтээгч биш. Төр бол нийгмийн баялгийг булаагч юм уу, түүнийг хуваагч ч биш. Төр бол ард иргэдийн төлсөн татвар дээр л оршин тогтнодог зүйл. Хүн бүхэн төр байх албагүй, хүн бүхэн дарга байх албагүй.
Багш нь багшаа хийнэ, эмч нь эмчээ хийнэ, бизнес нь бизнесээ хийнэ. Тэр хүмүүс цуглаад дундаасаа тодорхой дүрэм журам боловсруулаад төрийг ажилд оруулдаг. Гэтэл манайд төв суурин газруудад төрийн үндсэн үйл ажиллагааг баялаг руу их хандуулсан, ард иргэдийнхээ өмнүүр гүйж орсон ийм буруу зүйл их ажиглагдаж байгаа. Миний хэлдэг зүйл бол “Сайн засгийн ээж бол шударга ёс” гэж үздэг. Яагаад гэвэл эх хүн хэзээ ч хүүхдээ алагчилдаггүй.
Манай хүмүүс төрийг заримдаа өөрийн эцэг эхтэй зүйрлэдэг. Эх хүн ямар ч хүүхэд бай, хичнээн ч хүүхэдтэй бай алагчилдаггүй авч явдаг. Төрийн гол үүрэг бол тэр юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Үүнтэй холбоотойгоор шударга ёсны тухай асуудал гарч ирдэг.
Өнөөдөр Монголд баян ядуугийн ялгааны талаар их ярьж байгаа. Ер нь мэдээлэлд ойрхон байгаа, шийдвэр гаргахад ойрхон нэг хэсэг нь баяжаад, бүр хууль бусаар хөрөнгөжөөд явж байна.
Үүнээс хоцорсон ард иргэдийн амьдрал нь хүнд байгаа. Монгол Улсын эдийн засаг олон дахин нэмэгдсэн. 1990 оноос хойш 20-30 дахин нэмэгдсэн тухай ярьдаг. Сүүлийн хоёр жилд ДНБ хоёр дахин өслөө гэж ярьж байгаа. Гэтэл таны амьдрал, таны орлого сүүлийн хоёр жилд ингэж хоёр дахин өссөн үү?
Тусгаар тогтнолын 100 жилийн ойгоор би УИХ дээр маш тодорхой асуудлуудад анхаарал хандуулж үг хэлсэн. Ямар учраас манай эдийн засаг айлын хаалгаар орохгүй байна вэ? Жирийн иргэний халаасанд ирж наалдахгүй байна. Үүнийг бид шийдэх ёстой. Нэг бол гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагчид орж ирж Монголд тусгай эрх эдэлж хөнгөлөлт авч байдаг, нэг бол төр нь оролцож, төрөөр дамжсан хүмүүс тэр боломжийг эдэлж байдаг, хамгийн хүнд ачааг жирийн иргэд үүрч байдаг. Үүнийг өөрчилье. Үүнийг өөрчлөхийн тулд томоохон компаниудад олгодог, олигархиуд гэж хэлэгдээд байгаа нөхдүүдэд олгодог, төрд олгодог, танил хүмүүстээ олгодог, гадаадынханд олгодог тэр нөхцөлүүдээс илүү боломжийг ард иргэдэд олгоё. Юм хийж байгаа бол татварыг нь чөлөөлөөд өгье. Юм хийж байгаа бол төрөөс учруулдаг дарамтыг нь багасгаад өгөө гэдэг ийм шаардлагыг тавьж байгаа. Ингэж ард иргэдийнхээ амьдралаа аятайхан аваад явчих гэж байгаа, бас өөрийнхөө амьдралаас илүү гаргаад бусдыг ажиллуулж байгаа хүмүүсийн амьдралыг өөд нь татахгүй бол Монгол оронд хөгжил цэцэглэлтийн тухай асуудал ярихгүй ээ.
Өнөөдөр энэ асуудлыг л манай улстөрийн намууд яриасай гэж бодож байгаа. Би тэр хурал дээр үг хэлэхдээ, хууль хяналтын байгууллагад ажиллаж байгаа, хууль бусаар хөрөнгөжсөн хүмүүсийн тухай ярьж байсан. “Хөрөнгөлөг хурандаа нар” гэж би ярьж байсан. Өнөөдөр жишээ нь намуудын хурлаас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дээр энэ тухай яригдахгүй байна. Хэрвээ үүнийг ярьж, “Бид үүнийг хэрэгжүүлнэ, ийм арга замаар шийднэ” гэж ярьж байгаа бол би итгэнэ.
Жишээ нь “авлигын хэрэгт холбогдсон УИХ-ын гишүүд, орооцолдсон байж магадгүй гишүүдийг бид УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй ээ” гэж улстөрийн намууд хэлж байгаа бол би итгэнэ. Түүнээс биш эдийн засаг 30 дахин өснө, 40 дахин өснө, гоё болгоод өгнө, та нарын амьдрал дээшилнэ гэж амлаад байгаа, цалинг тэд дахин нэмэгдүүлнэ гэж амлаад байгаа хуурамч амлалтуудад итгэхгүй. Нэмэгдүүлэх боломж байгаа бол амласан ч нэмэгдүүлнэ, амлаагүй ч нэмэгдүүлнэ. Эдийн засгийн боломж бүрдээд ирвэл энэ бүхнийг хийж л таарна шүү дээ. Яг ийм асуудал өнөөдөр ярихгүй байгаа. Баян хоосны ялгаа яагаад бий болоод байна вэ гэхээр муу төрөөс л болдог. Төр муу, буруу ажиллаж байгаа, төр үүргээ гүйцэтгэхгүй байгаа учраас энэ баян хоосны ялгаа Монголын нийгэмд асар их газар авч байгаа шүү гэдгийг хэлмээр байна.
Хүмүүсийн амьдрал муу байгаа бол төр муу ажиллаж байна гэсэн үг. Төр гүйцэтгэх ёстой, нийтийн төлөө зүтгэх ёстой тэр үүргээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа гэсэн үг. Тийм учраас төр өөрөө өөрийгөө эмчлэх ёстой. Төр хууль бус зүйлтэй тэмцдэг, хулгайтай тэмцдэг, авлигатай тэмцдэг газар болохоос биш “эдийн засаг ингэж өслөө, бид ард иргэдээ ингэж тэтгэнэ, та нарт тусална” гэж ярьдаг газар биш. Тийм маягийн социализм, ийм маягийн нийгэм үеэ өнгөрөөсөн.
Бид иргэддээ үйлчилдэг байх, ард иргэдийнхээ санааг зовоож байгаа зүйлүүдийг шийддэг байх ёстой. Ер нь их мөнгөөр цатгасан, их том эдийн засгийн өсөлт ярьсан амлалт авахыг өнөөдөр УИХ-аас Сонгуулийн тухай хуулиар нь хориглосон байгаа.
“Манай ийм ийм улсууд асуудалтай, тийм учраас УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй” гэж байр сууриа илэрхийлдэг байх ёстой. Энэ бол УИХ-ын гишүүдийн дархлааны асуудалтай холбоотой юм. “Дархлаа” гэсэн ойлголт Үндсэн хуульд заасан хэмжээнд л байх ёстой. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой асуудлыг шалгах гэхээр нотлогдоогүй байна гээд буцаадаг. Их Хурал тэр асуудлыг нотолдог газар биш.
УИХ бол хууль хяналтын байгууллагаас асуудал тавигдсан л бол тэр дор нь шийдэж өгөх ёстой. УИХ дамжаад асуудал нь шийдэгдэхгүй байгаа төрийн өндөр албан тушаалтнууд маш олноороо бий. Энэ дархлааг алга болгож жирийн иргэдтэй ижил байлгана гэж амлаж байгаа, мөрийн хөтөлбөртөө оруулж байгаа бол би дэмжихэд бэлэн байгаа.
Өнөөдөр Монголд юу дутагдалтай байна гэхээр хариуцлага, шударга ёс дутагдалтай байна. Мөнгө бол хангалттай байна. Улстөрчид аманд багтсан тоогоо ярьдаг боллоо. Асуудал бол толгойндоо байна гэж харж байгаа. Асуудал бол УИХ, Засгийн газрын түвшинд, төв суурин газруудад байгаа төрийн төв байгууллагуудын түвшинд байгаа гэж харж байгаа. Толгойндоо байгаа асуудлыг шийдэхгүйгээр мөнгө амлаад шийдэх боломжгүй.
Манай ард иргэд таван удаа УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцлоо. Одоо та бүхэн зургаа дахь удаагаа оролцох гэж байгаа. Энэ бүхний туршид ард түмэн хэрсүүжсэн. Сайн, ухаалаг сонголт хийж чадна гэж би хувьдаа бодож байгаа. Тиймээс энэ асуудлуудыг ярих хэрэгтэй. Жишээ нь хариуцлагын асуудлыг ярихад, сая Засгийн газрын шинэ гишүүд бүрдэхэд би засгийн газрыг Их Хурлын гаднаас байгуулах ёстой гэсэн асуудлыг тавьсан.
Өнөөдөр манай Үндсэн хуульд зааснаар бол Засгийн газрын гишүүд УИХ-аас ч байж болно, байхгүй ч байж болно. Би хоёр удаа засаг тэргүүлж ажиллаж байсан. Тухайн үед Засгийн газрын гишүүн УИХ-аас байсан ч үе бий, байхгүй байсан ч үе бий.
Ер нь төрийн эрх мэдлийн хоёр ажлыг нэг хүнд төвлөрүүлж хариуцуулж болохгүй гэдэг байр суурь дээр байгаа юм. Өмнө нь энэ алдаа байсан бол үүнийг засъя л гэж байгаа юм. Өнөөдөр Засгийн газрын гишүүн УИХ гишүүн байхаар олуулаа орж суугаад дээр нь нэг юм уу хоёр гишүүнийг татахад л эргээд ямар ч хариуцлага хүлээхгүй байгаа. Сайдтай холбоотой асуудал Их Хурал дээр тавигдахад хичнээн санал хураагаад ч шийдэгдэхгүй байгаа. Жирийн иргэн хэрэг төвөгт орооцолдсон бол шууд л асуудал нь шийдэгддэг. Ямар ч дархлаа жирийн иргэнд байхгүй. Тэгэхээр энэ асуудлыг ялгаж салгаж өгөх ёстой. УИХ-ын гишүүн өөрийнхөө л ажлыг хийх ёстой. Төрд хууль тогтоох эрх мэдлээс илүү том эрх мэдэл байх ёсгүй гэдэг зарчмыг би баримталдаг. Та нар нэг ажлаа л сайн хий. Хоёр ажил авч ажлыг будилуулж хариуцлагаас зугтаж болохгүй. Засгийн газар гаднаас бүрэлддэг байх юм бол УИХ-ын өмнө Засгийн газрын “чих зөөлөн” байдаг. Хууль тогтоох эрх мэдэл, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоёр тусдаа хэрэгжиж байх ёстой. Тэр хоёрыг холиод нэг хүн дээр аваад ирэхлээр энэ ажил явахгүй байгаа юм.
Ийм учраас энэ асуудал дээр би хууль санаачилна. Миний харж байгаагаар Ерөнхий сайдаас бусад бүх Засгийн газрын гишүүд УИХ-аас гадуур байх ёстой.
Хэрвээ УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн болж байгаа бол УИХ-ын гишүүнээсээ чөлөөлөгдөх ёстой. Энэ эрх зүйн үндсийг энэ сонгуулийн өмнө бүрдүүлж өгөх ёстой.
Үүнийг ярьж буй УИХ-ын гишүүн, үүнийг дэвшүүлж байгаа улстөрийн намыг бид дэмжих ёстой. Ер нь яагаад нийгэмд шударга ёс байхгүй байна. Хууль хяналтын байгууллага, цагдаагийн байгууллага, бусад хүчний байгууллагуудад байгаа хууль бусаар үүссэн янз бүрийн хэлхээ холбоог таслах ёстой.
Явж явж хууль өөрчилнө гэж яриад байдаг, энэ нь хүнтэй л холбогддог юм. Тийм учраас үүний төлөө ажиллана гэж хариуцлага, шударга ёсны төлөө тодорхой зүйл ярьж, амлаж, бас тодорхой алхмуудыг хийж чадаж байгаа бол би тэр улстөрийн хүчнийг дэмжихэд бэлэн байна. Би Ерөнхийлөгч болж гарч ирээд УИХ руу хамгийн анх оруулсан хуулийн төсөл бол Эрүүгийн хуульд авлигатай холбоотой шинэ заалтуудыг нэмж оруулах санаачилга байсан. Түүнийг УИХ хоёр жил гаруй хэлэлцэхгүй явж байна. Дандаа хойш тавьж байна. Хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой, сандал суудалтай холбоотой асуудал руу гүйж орж байгаа. Тэр хуулийг хойш нь тавьсаар байгаа. Сая ашиг сонирхлын хуулиар зарим нэг зүйл заалт нь орсон байна лээ. Дахиад би хуулийн төсөл оруулна. Өнөөдөр ард түмний төлөө ажиллах ёстой албан тушаалтан буруу ажил хийсэн бол түүнд шийтгэл нь хатуу байя. Жирийн иргэн санаандгүй алдчихсан бол шийтгэл нь зөөлөн байя. Ийм л асуудлыг би байнга тавьж байгаа. Тэгээд энэ асуудлаараа хууль санаачилсан байхад гурав дахь жилдээ баталж өгөхгүй байна. Тэр хуулийг хамгийн түрүүнд авч хэлэлцэх ёстой. Хэрвээ шударга ёс бий болгоё гэвэл шүүх эрх мэдлийг бид цэгцлэх ёстой.
Шүүхтэй холбоотой зургаан том хуулийн төслийг би санаачилж УИХ-д өргөн барьсан. Бас л хэлэлцэгдэхгүй байна. Би үүнийг дахин дахин шаардах болно. Миний нэрийн өмнөөс яриарай гэж намайг Монголын ард түмэн сонгосон. Тэр зургаан хуулиар асуудал бүрэн шийдэгдэхгүй. Монголын хуульчдын тухай асуудлаар тусад нь хууль санаачилж байгаа. Зөвхөн тэр дундаас хууль хяналтын байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн ёс зүйтэй холбоотой, хариуцлага алдвал яах юм, сайн ажиллавал хэрхэн урамшуулах юм, тэр бүх механизмуудыг нь бид суулгаж өгсөн. Ер нь хууль бус зүйлтэй тэмцэнэ гэдэг бол амь өрссөн, хэцүү тэмцэл байдаг юм.
Зоригтой хүн, ард түмнийхээ төлөө явдаг хүн, эрх чөлөөнд хайртай хүн, иргэнийхээ эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэдэг хүмүүс л энэ хуулийг хэрэгжүүлж чадна. Тэр зургаан хуулийн төсөл батлагдах ёстой, дараа нь эрүүгийн байцгаан шийтгэх хууль, эрүүгийн хууль, Иргэний хэргийг шүүхэд хянан шийдвэрлэх хууль гээд хуулиудад хийх маш том өөрчлөлтүүд байгаа. Энэ хуулиудад оруулж өгөх өөрчлөлтүүдээ бэлдчихсэн байгаа. Өмнөх нь явахгүй, хойдох нь орохгүй ийм л байдалтай байж байна. Тэгэхээр энэ асуудал дээр дэмжлэг үзүүлж байгаа, ингэж ажиллах хүмүүсийг би дэмжиж болно. Би Ерөнхийлөгч болж гарч ирээд бас нэг шийдсэн асуудал бий. Энэ бол “Монгол Улсын газар нутгийн 50 хувь нь буюу тал хувь нь гадныханд оччихсон байна, бүр аюул боллоо” гэсэн асуудалд анхаарлаа хандуулсан. Маш их эсэргүүцэлтэй тулгарч, Аюулгүйн зөвлөлөөр оруулж шийдвэр гаргуулж, Их Хурал руу оруулж ашигт малтмалын хайгуулын лиценз олгохыг зогсоосон. Үүнийг зогсоохгүй бол болохгүй байсан. Зүгээр нэг хуудас цаас, зөвшөөрлөөр Монголын баялгийг хоорондоо зардаг болсон байсан. Монгол хүн авч байгаа бол нэг хэрэг. Гэтэл монгол хүн аваад дандаа гадны хүнд өгдөг болсон байсан. Монгол хүний гарт байсан ашигт малтмал тэр хуудас цаасаар дамжаад гадны хүн рүү шилжээд байсан.
Манай ашигт малтмал бол цүнхний ашигт малтмал болчихсон байсан. Албан тушаалтнуудыг, мэдээлэлд ойрхон дарга нарыг хөрөнгөжүүлдэг ашигт малтмал болчихсон байсан. Үүнийг бид хоёр жил гаруй зогсоож байгаа. УИХ-руу жил бүр санал оруулж энэ хугацааг хойшлуулж байгаа. Ашигт малтмалынхаа хуулийн өнгөрсөн алдаанаас нь сургамж авсан, сайн, шударга, ард иргэдийнхээ төлөө баялгаа ашиглах тийм хууль гартал би хойшлуулна гэж үзэж байгаа. Ард иргэдтэйгээ олон газар уулзлаа. үүнийг олон газар ард иргэд алга ташин дэмжиж хүлээн авч байгаа. Тэгэхээр ард иргэдийн дэмжиж байгаа, нэгэнт асуудал болсон энэ бэрхшээлүүдийг бид шийдвэрлэх шаардлагатай.
Цаашдаа орон нутагт ашигт малтмалыг хайна, олборлоно гэхэд тухайн аймаг сумын иргэд зөвшөөрөхгүй л бол, дэмжихгүй л бол ямар ч ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалт тэнд байдаггүй ийм зарчмыг бид хэрэгжүүлэх гэж байгаа. Одоо шинээр гарах хуулийн гол үндэслэлийг энэ.
Тэгэхээр ард түмний зовлонг мэдэрсэн хүмүүс ярих ёстой. Манайд чинь дарга нар, эрх мэдэлтнүүд эдийн засгийн өсөлт, бий болж буй баялаг дээр “ажиллаад”, тэндээс ашиг аваад ард түмнээсээ бүр тасарчихсан байна. Ядуу хүний зовлонг баян хүн ойлгохгүй, өлсгөлөн хүний зовлонг цатгалан хүн ойлгохгүй гэж үг бий. Өнөөдөр ийм л байдалтай болчихоод байна. Та нарын дарга нар, хотод том том хурал дээр яригдаж байгаа хөтөлбөрүүдийг та бүхэн сонсоо биз дээ. Амьдралаас хичнээн хол байна? Тэд утааны тухай ярьж байна уу? Монголын газар нутгаар нэг тарсан хогны тухай ярьж байна уу? Жирийн иргэдийн амьдралын тухай ярьж байна уу? Байгаль орчинд учирч байгаа аюулын тухай ярьж байна уу? Хамгийн гол нь шударга ёсны тухай ярьж, асуудал гаргаж тавьж байна уу? Энэ бүхнээс тэдний яриа маш хол байна. Намайг 21 аймгаар тойроод явахад жирийн иргэдийн ярьж байгаа зүйлийг дарга нар ярихгүй байна. Газар тэнгэр шиг зөрүүтэй байгаа юм.
Ер нь ард түмний төлөө ажиллая гэж байгаа амлалтын үг бол амнаас гардаг биш, зүрхнээс, үнэлэмжээс гарч байх ёстой гэж боддог. Ардчиллын төлөө хорин хэдэн жил Монголчууд бид тэмцэж ирлээ. Бид бүгдээрээ зүтгэсэн. Ардчиллыг устгадаг зүйл нь авлига, хариуцлагагүй, шударга бус байдал. Бидний бий болгосон амжилтад хохирол учруулахаар байгаа бол бид түүнийг өөрчлөх ёстой. Энэ итгэл үнэмшил хүний зүрхнээс өөрөөс нь гарах ёстой. Муу хүн л хүүхдийн хоолыг булааж иддэг. Өнөөдрийн муу төр хойч үеийнхнийхээ хоолыг булааж, боломжийг хулгайлдаг. Зөвхөн боловсролтой хүмүүс төдийгүй хамгийн гол нь сайн хүмүүжилтэй, сайн ажилтай, юмхнаар юм хийж чаддаг, бидний өвөг дээдсийн өв уламжлалыг үргэлжлүүлж чаддаг хүмүүс л өнөөдрийг авч явдаг. Өнөөдөр нийгмийн дундаж хэсгээ дэмжихгүй байгаа, жижиг дунд бизнесээ дэмжихгүй байгаа, юм хийе гэж байгаа хүмүүсээ дэмжихгүй байгаа, бэлэн ам өгч байгаа энэ нөхдүүдээс залхлаа, ханалаа.
Би ч тэр бэлэн ам өгөхөд нь оролцож, амлалт өгч байсан. Сайн хүн гэдэг бол хийсэн алдаанаасаа сургамж авсан хүнийг хэлдэг. Би хувьдаа алдаж явсан алдаануудаасаа сургамж аваад энэ алдаагаа засъя л гэж байгаа юм. Эндээсээ бүгдээрээ дараачийн гаргах шийдвэртээ сургамж аваад явъя гэж байгаа.
Манай төрийн алба бол ах дүү амраг садан, ойр танилаа цуглуулдаг цуглуулга болж хувирсан. Ер нь төрийн болоод нутгийн захиргааны орднууд хуримын ордон шиг болсон байна. Энэ байдал дээр бид цэг тавих ёстой. Төрийн алба бол төрийн алба биш “өөрийн алба” болсон байна гэж хэлж байгаа. Төрийн алба бол түмэнд үйлчлэх ёстой алба. Төрийн албаны зөвлөл, энэ бүх бүтэц бүрэлдэхүүнийг бүр үндсээр нь өөрчлөх ёстой. Өнөөдөр үүнийг ярьж байгаа хүн байна уу? Улстөрийн намууд гэж ард иргэдийг дунд нь хуваадаг, хатуу гишүүнчлэлтэй, үгүй тэгээд ямар гоё гоё тоогоор гишүүн элсүүлдэг гээч.
Тэдэн зуун, тэдэн мянган гишүүн элсүүллээ гэнэ. Тэр ер нь ард түмний амьдралд хэр наалдаж байна? Ингэж ард иргэдийг бөөндүүлж намд элсүүлж болох уу? Улстөрийн үзэл бодол гэдэг чинь надад байдаг миний хувь хүний асуудал болохоос биш бөөнддөг ажил, бөөний бараа юм уу? Тэгж бөөнөөр нь намд элсүүлдэг энэ байдлыг би буруу гэж үзэж байгаа.
Би ч өөрөө өмнө нь намын дарга байсан. Өнөөдөр би намуудыг шүүмжилдэг. Намын том том ордон бариулдгаа боль оо. Ард түмний дэмжлэгээр олж авсан суудлынхаа хэмжээнд төрөөс өгсөн байшинд орж суу. Наад улстөрийн намын хуулиа бүрэн өөрчил. Энэ байгаа намуудыг татан буулгаад эргүүлээд шинээр зохион байгуулалтад оруул гэсэн ийм шаардлагыг тавьж байгаа. Ийм хэмжээнд ярих ёстой.
Ийм хэмжээнд ажиллаж байж асуудлыг томоор харж байж, чанга шаардаж байж тэгээд дундаас илүү хувиар асуудлаа биелүүлж чадвал тодорхой амжилтад хүрнэ. Улстөрчдийн болон улстөрийн намуудын хөтөлбөрт энэ ороосой гэж бодож байгаа. Өнөөдөр жирийн ард иргэдийн өмнө, эгэл залуучуудын өмнө ямар асуудал тулгамдаж байна? Хамгийн хүндрэлтэй асуудал бол орон байр. Бүр цахилгаангүй, лааны гэрэлд суудаг, хүүхдүүдээ унтуулчихаад данх ус халаагаад ээлжилж усанд ороод бие биенийгээ угаагаад сууж байгаа шүү дээ. Ийм байдлаар хэдэн жил явах юм бэ, Монголын ард түмэн? Энэ өнөөдөр Чойрт ч, сумын төвүүдэд ч Улаанбаатарт байдаг шиг болсон байх ёстой. Ард түмэн боловсон бие засах газартай, боловсон халуун устай байх ёстой. Үүнээс бид ард иргэдийгээ хичнээн холдуулж байна? Үүний тухай яагаад ярихгүй байгаа юм бэ?
Өнөөдөр төр гурван өрөө байр, тусдаа хоёр давхар байшин, хаусны төлөө хөөцөлдөх хэрэггүй. Тэр бол ашиг олдог бизнесийн байгууллагын хийдэг ажил. Төр юу хийж болох вэ гэхээр ард иргэдээ нэг өрөө байраар хангах боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Өнөөдөр Улаанбаатарт баригдаж байгаа хорооллуудын нэг өрөө байр дуусчихсан байгаа. Ийм их эрэлт хэрэгцээ байна. Аймгийн төвүүдэд нэг өрөө байрны үнэ бараг 2 өрөө байрны үнэтэй тэнцэж байна. Үүнийг манай шийдвэр гаргадаг нөхдүүд мэдэж байгаа юу?
Нэг өрөө байраар, 40 хавтгай метр байраар хангахын тулд бид дэд бүтцийг бүрдүүлээд газрыг нь үнэгүй гаргаж өгөх ёстой. Газрыг нь гаргана гэхээр манайхан таньдаг мэддэг хүмүүстээ, мөнгө өгсөн хүмүүстээ өгдөг. Газарт төлсөн авлигаа байрныхаа үнэнд шингээгээд хөөрхий ард иргэдээс татдаг. Үүнийг бид зогсоох ёстой. Халуун хүйтэн усыг нь, замыг нь тавьж өгөөд ийм бүтэц бүрдүүлж өглөө, энд ирээд байшин барь, үүний төлбөр тэдэн төгрөгөөс дотогш байна, ард иргэд жишээ нь сар бүр 100 мянган төгрөг төлөөд явахад 10 жилийн дараа та байртай болох юм байна гэх мэт ийм боломжийг иргэддээ гаргаж өгөх хэрэгтэй.
Хүмүүс үүнийг яриад байна. Төр яагаад үүнийг хийхгүй байна вэ? Төрийн шийдвэр гаргаж буй хүмүүс өнөөдөр яагаад энэ асуудал дээр ажиллахгүй байна? 100 мянган айлын орон сууц, тэдэн мянга л гэж яриад байна. Тэр дотор дандаа 2-3 өрөө байр орж байна. Ард иргэдэд, залуучуудад хэрэгтэй байгаа тэр нэг өрөө байрыг нь барьж өг л дөө. Хоёр, гурван өрөө байртай болох гэж байгаа бол төрийн бүрдүүлж өгсөн нэг өрөө байрнаас дээшээ явцгаа, түүнийгээ өөрсдөө олж авцгаа. Түүнийг боломжтой хүмүүс нь олж авдаг. Тэр бол бизнесийн асуудал, тэр бол жирийн ядарсан иргэний асуудал биш. Ийм асуудлыг яагаад ярихгүй байна вэ? Энэ шийдвэрийг гурав дөрвөн жил гаргахгүй, яагаад хэрэгжүүлэхгүй, мөнгө нь олдохгүй байгаа юм бэ?
Бий болсон байгаа баялаг, бий болсон мөнгөнөөс авах гэхээр уургын морь шиг дайрдаг. Иргэний хүний өмнөөс ярьсан, иргэний асуудал, ядуу хүний асуудал шийдүүлэх гэхээр мэлхийн хурдаар эсвэл налайгаад хойшоо сандлаа түшээд суучихдаг ийм төр монголд хэрэггүй. Энэ байдлыг бид шийдүүлж явах ёстой. Би түрүүн хэлсэн асуудал бол толгойндоо, тархиндаа байна гэж хэлсэн. Асуудлыг шийдэхийн тулд тархины өвчнийг нь анагаахгүйгээр явж болохгүй. Төрд зүтгэх гэж байгаа хүмүүс шинэ үзэл бодолтой, шинэ эрмэлзэлтэй, юм хийх, алдаанаасаа ухаарсан хүмүүс очих ёстой.
21 аймгаар тойрч ирээд өнөөдөр би энэ дүгнэлтийг танай аймаг дээр ярианыхаа эхэнд хэлсэн юм. Иймэрхүү байдлаар ард иргэд нүдээ нээж харж асуудалд хандаж сонголт хийгээсэй гэж бодож байгаа. Нэг өдөр хийсэн сонголтоос таны бүхэл дөрвөн жилийн амьдрал хамаарна. Өнөөдөр мөнгөтэй болсон олигархиуд нэг удаа таны гар дээр мөнгө хаяж магадгүй. Харин дөрвөн жилийн турш өдөр бүхэн таны халаасыг хоослож байдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ингэж байж ард түмэн сайн сонголт хийх ёстой. Энэ ажлыг бид хамтарч хийх хэрэгтэй, энэ шаардлагыг бид хамтран тавих ёстой. Энд салхи оруулах цаг болсон. Би зөвхөн захаас нь хэллээ, мөсөн уулын оройг л хэллээ. Түүнээс биш бүх зүйлийг хэлээгүй. Бусдыг нь ард иргэдээс сонсож болно. Ийм асуудлыг шийдүүлэхийн төлөө иргэдтэйгээ хамтран ажиллахад бэлэн байна. Дахиад монголын ард түмэн гадны тусламжийн будаа горьдсон байдлаар явж болохгүй. Монголын ард түмний нэрээр бид хэцүү үед гаднаас тусламж авдаг, ард иргэддээ тарааж өгдөг үе байсан.
Улстөрийн намууд иргэдийн бэлэнчлэх сэтгэлгээн дээр улам сайн тоглодог болж байна. Үүнийг одоо болъё. Энэ 1.0 сая, 1.5 сая төгрөг амлагдах ёстой байсан байх гэж би хувьдаа боддог юм. Хэрвээ үүнийг амлаагүй байсан бол, аягүй бол өнөөдөр бүр давуулаад амлаж байгаа. 2008 онд амласан энэ зүйл буруу зүйл байжээ, эдийн засагт ард иргэдийн амьдралд сайн зүйл авчрахаасаа илүү муу зүйл авчирдаг гэдэгт улстөрчид бүгдээрээ цэгнэлт хийсэн байх ёстой. Энэ бол сайн зүйл авчрахаасаа өмнө буруу зүйл авчирдаг гэдгийг ойлгосон. Үүн дээр дүгнэлт хийгээд цаашид шударга ёсыг, төрийг зөв байранд нь тавьж зөв үйл ажиллагаанд нь оруулахын тулд амлалтууд гарах ёстой.
Ийм зүйлүүд яригдаасай гэж хүлээж байхад харагдахгүй байгаа нь харамсалтай. Дахиад л бөөн буян амласан хүмүүс, буян амласан бурхад сонгуулийн жил та нарт харагдаад л дөрвөн жил Улаанбаатарт очоод бүгдэг шүү дээ. Үүнийг та бүхэн сайн мэдэж байгаа. Орон нутагт эрх өгнө гэж яагаад ярихгүй байна. Ашигт малтмалын эрх мэдлийг орон нутагт өгье, татварын тодорхой түвшин бий болгоод тэрнээс доошоо татвар тогтоодог, чөлөөлдөг эрхийг нь орон нутагт өгье. Говьсүмбэр аймгийн ИТХ шийддэг байх ёстой. Тодорхой хувийг эндээ аваад үлд. Тэгээд эндээ сургуулиа засна уу, эмнэлгээ засна уу, ахмадууддаа тэр мөнгийг нь өгнө үү? Энэ асуудлаа Говьсүмбэрт нь шийдээ гэж өгөх тухай яагаад ярихгүй байгаа юм бэ? Бүх эрх мэдлийг Улаанбаатар луу татаж авдаг, бүх зүйлийг тэнд шийдэх гэж оролддог байдал газар авсан.
Манай Их Хурлын гишүүд тойрогт хуваарилсан мөнгөө “Миний мөнгө” гэж ярьдаг. “нэг тэрбум төгрөг надад хуваарилсан”, “гурван тэрбум төгрөг надад хуваарилсан”, “миний багцаас хийгдсэн ажил” гэж өнөөдөр ярьж байна. Манай Их Хурлын гишүүд тэр мөнгөнөөс өөрсдөө авдаггүй гэж байдаг. Яг яриаг нь сонсоод байхаар “миний багцаас энэ шийдэгдсэн, тэр шийдэгдсэн” гээд ярьж байна. Өнөөдөр Их Хурлын гишүүд сангийн сайд биш, гүйцэтгэх засаглал биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэр мөнгөний зарцуулалт буруу байгаа бол тэр сайдыг ажлаас нь өөрчлөөд ард түмний мөнгө зөв зарцуулагдаж байгаад хяналт тавиад сууж байх ёстой хүмүүс өөрсдөө тэр мөнгөнөөс авчихсан буян амлаад ганц нэг юм шийдсэн дүртэйгээр “эргэж орж ирж байгаа”. Энэ бол шударга бус байна. Энэ бол бидний сонгосон зам биш шүү. Энэ бол монголын ардчиллыг хамгийн ихээр доройтуулж байгаа зүйл. Үүнийг таслан зогсоох ёстой. Үүн дээр шаардлагатай хуулиудыг манай Их Хурал санаачлах ёстой шүү дээ. Их Хуралд байгаа том гэж яригддаг намууд санаачлах ёстой. Яагаад санаачлахгүй байгаа юм бэ? Яагаад энэ бүхнийг яриад байхад оруулахгүй байгаа юм бэ? Ерөнхийлөгч санаачлаад оруулсан хуулийг яагаад батлахгүй байгаа юм бэ?
Тодорхой ганц нэг зүйлээр дандаа хойш нь татдаг. Яг тодорхой ганц нэг зүйлийг нь харахаар өчүүхэн жижиг хувийн болон улстөрийн сонирхол нуугдсан байдаг. Энэ дээр эргээд ард иргэдтэйгээ хамт асуудал ярьдаг цаг ирж байна. Миний ард түмээн энэ дээр сэрэх ёстой, харах цаг болсоон. Явсан замаа эргэж харъя, явах гэж байгаа замаа урагшлуулаад нэг харъя. Бид чинь өөрийн үр хүүхэдтэй, хойч үетэй ард түмэн шүү дээ. Төр буруу байгаа бол ямар ч сайн зүйл биелэхгүй. Төр танд үйлчилдэг байх ёстой болохоос биш дарангуйлагч болох ёсгүй, дарлагч байх ёсгүй. Дарга нар бол тусгай хүмүүс биш, ард түмэн байгаа учраас дарга нар байгаа шүү, үүнийг л ойлгох ёстой. Ингэж ард түмэнтэйгээ наалдаж, ард түмэн рүүгээ орж байж асуудал шийдэгдэнэ. Энэ дээр манай ард түмэн хатуу нэхэлтэй байгаасай гэж боддог юм.
Анхаарал тавьсан Та бүхэндээ баярлалаа.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үг хэлснийхээ дараа хүмүүсийн саналыг сонслоо. Тэдний зарим саналаа хэлэнгээ асуулт тавьж байв.
-Ардын хувьсгалын партизанууд, дараа нь Халх голын байлдаанд оролцсон хүмүүст төрөөс байр, мөнгө өгч байсан. Одоо Ардчилсан хувьсгалыг хийсэн гэж үздэг анхны гишүүний тэмдэг бүхий 3500 хүн байдаг гэж сонссон. Энэ хүмүүсийг төрөөс яагаад харж үзэхгүй байна вэ. Тэднийг адилхан харж үзэх ёстой гэж бодож байна. Манай Говьсүмбэрт ардчилсан хувьсгалыг анхлан хийлцсэн 39 хүн байсан. Одоо 33 үлдээд байна.
-Говьсүмбэр аймгийн шүүх, прокурор, цагдаа зөвхөн эрхтэн дархтанд үйлчилж байна. Үүнийг баримтаар ч нотолж чадна.
-Говьсүмбэрт чөлөөт бүс байгуулна гэж олон жил ярилаа. Газрыг нь гаргаад өгсөн. Орон байрыг нь өгсөн. Гэтэл юу ч хийхгүй байна. Үүнийг нэг анхаараач гэж хүсч байна.
-Дээд боловсролтой боловсон хүчин бэлтгэх явдал маш чанаргүй байна. Ажилгүйчүүдийн эгнээг дээд боловсролтой залуучууд тэлсээр байна. Багш нарыг чанаргүй бэлтгэдэг учраас хүүхдийн хүмүүжил маш муудаж, гэмт хэрэгт ихээр холбогдох боллоо. Хүүхдүүдийг монгол зан заншил, уламжлалаар хүмүүжүүлдэг болох хэрэгтэй байна.
-Эрүүл мэндийн даатгал олон жил төллөө. Биед наалдаж байгаа юм алга. Даатгалын системийг өөрчлөх хэрэгтэй байна.
-Ерөнхий боловсролын сургуульд Үндсэн хуулийн хичээл оруулж өгсөн, монгол бичиг, монгол судлалыг эх орондоо төдийгүй дэлхийд хэмжээнд гаргаж тавьсан, сурагч солилцох хөтөлбөрийг санаачлан эхлүүлсэн, дэлхийн монголчуудыг эх орондоо ирэхийг уриалсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Говьсүмбэр аймагт хүрэлцэн ирсэнд баяртай байна. Сүүлийн хэдэн жилд манай эдийн засаг ихээхэн өслөө. Үүнээс орж ирж буй мөнгийг улс орныхоо хөгжлийг түргэтгэхэд хэрхэн ашиглах ёстой гэж та төсөөлж байна.
-Босоо тэнхлэгийн зам Чойр хүртэл тавигдсан. Гэтэл цааш үргэлжлүүлэн тавихгүй юм. Одоо тавьсан нь эвдэрч байна. Энэ талаар та Засгийн газарт чиглэл өгч байна уу.
-Шивээ овоогийн нүүрсний уурхай манай аймгийн нэрийн хуудас байсан юм. Гэтэл гадны хөрөнгө оруулалттай, хувийн жижиг уурхай болж хувирчээ. Түүгээр ч зогсохгүй нутгийнхныг нь хөөж байна. Энэ ер нь ямар хээл хахуулиар тэдний гарт очсныг Ерөнхийлөгч та анхааралдаа аваарай. Бид Шивээ овоог Говьсүмбэрийн мэдэлд байлгахын төлөө тэмцэх болно. Та дэмжээрэй.
-Засаг захиргааны хуваарьт өөрчлөлт хэзээ оруулах юм бэ. Манай аймгийн нутагт хөрш аймгуудын иргэд олноороо амьдарч, нийгмийн үйлчилгээ хүртдэг. Энэ нь нэг талаар аймгийн хөгжилд сөрөг нөлөөтэй байдаг. Тэдний зарим нь тухайлбал Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр, Баянжаргалан, Говь-Угтаал сумынхны манай аймагт нэгдэх хүсэлтийг шийдвэрлэх боломжтой юу.
-Оюу толгойн гэрээ бол монголын ард түмний эрх ашгийн эсрэг хийгдсэн гэрээ гэж боддог. Анх 2,7 тэрбум доллараар хийнэ гэж байсан. Дараа нь 5,6 тэрбум доллар болсон. Дэлхийн эдийн засаг хямралаа гэхэд 20-30 хувиар нэмэгдэнэ үү гэхээс хоёр гурав дахин нэмэгдэх ёсгүй. Энэ төсөлд монгол инженерүүдийн оюун ухаан оролцоогүй. Монголд 30-40 мянган уул уурхайн инженер байдаг. Энэ оюуны баялагт түшэглэж эх оронч хандмаар байна.
-Манай Говьсүмбэрийн Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв Оюу толгойн ажилчдыг бэлтгэж байна. Энд туршлагатай шилдэг инженерүүд багшлах учиртай. Гэтэл цалин нь 350 мянган төгрөг. Уг нь жишиг сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн төгсөгчид ч, багш нар ч жишиг байх ёстой. Ийм цалингаар ямар шилдэг туршлагатай инженер ирж багшлах юм бэ. Үүнийг Ерөнхийлөгчөө онцгой анхаараачээ.
-Манай аймаг дэд бүтэц сайтай. Улаанбаатарын их дээд сургуулиудын салбарыг энд байгуулмаар байна. Улсын асран хамгаалах төв байгуулж болно.
-Төмөр замын ажилчдын хүүхдүүдийг яагаад алагчлаад цэцэрлэгийн хоолны мөнгийг нь өгдөггүй юм бэ.
-Та татварын талаар сайхан зүйл ярьж байна. Ер нь бүсчилсэн татвар ногдуулдаг болмоор байна. Улаанбаатарын болон нэг сумын баарыг харьцуулахад орлого нь өдөр шөнө шиг өөр байгаа. НӨОТ бүгдээс нь ижил авдаг байвал яасан юм бэ. Улаанбаатарын зуун айлын дээврийн нэмгэн төмөр зардаг хятадуудын өдрийн орлого 20-30 сая төгрөг байдаг. Гэтэл тэд НӨОТ төлдөггүй. Та яваад сайн ажиглаарай.
-Нөгөө сонгуулиар амлаад байсан сая, сая таван зуун мянган төгрөг юу болов оо, өгөх үү, үгүй юу. Эхийн одонгийн мөнгө бас юу болов оо. Нэгдүгээр одонтой эхэд сая төгрөг, хоёрдугаар одонтой эхэд 500 мянган төгрөг өгнө гэж амлаа биз дээ.
-Шивээ овоод цахилгаан станц барина гэж хэдэн жилийн өмнө ярьж байсан юу болсон бэ.
-Говьсүмбэрт ардчиллын гэсэн бүх хүнийг архичин гэж нэрлэж, гадуурхдаг. Бүгд ажилгүй болсон. Энэ бол манай аймагт намчирхал газар авсантай холбоотой.
Энэ гэх мэтээр олон иргэн үгээ хэлж, асуулт тавив. Үүний дараа Ерөнхийлөгч бичгээр болон амаар асуусан зарим асуултад хариулав.
-Ер нь төрд эрх мэдэл очих тусам ялзардаг. Иргэнд эрх мэдэл очих тусам хөгжиж дэвждэг. Тиймээс орон нутагт тэр эрх мэдэл нь шилжиж, тухайн орон нутгийн төлөөллийн байгууллага, ард иргэд асуудал шийдэхэд оролцдог байх ёстой. Бид ардчилсан оронд амьдарч байгаагийн хувьд ард иргэд илүүтэй оролцдог нийгэм рүү явах болно. Швейцарьт ард нийтийн санал асуулгаар ихэнх асуудлаа шийддэг. Монголд ч гэсэн тулгамдсан асуудлыг төлөөллийн байгууллагаар бус санал асуулгын түвшинд ярьж шийддэг чиглэл рүү явна байх. Юм хөгжихөөрөө эх рүүгээ ирдэг хэмээдэг. Хүн төрөлхтөн нийгмийн зохион байгуулалтад шилжихдээ хамт олноороо сууж байгаад асуудлаа шийддэг байсан гэдэг. Иймэрхүү байдлаар цаашдаа хөгжиж дэвжих байх даа гэж бодож байгаа.
Гэмт хэрэг, ял эдэлж буйтай холбоотой өргөдөл гомдол ирүүлжээ. Үүнтэй холбогдуулж хэлэхэд хуулийн дагуу хувь хүн нь өөрөө, эсвэл өмгөөлөгч нь өргөдөл бичдэг юм. Манайд аав ээж, ах дүү нь бичээд байдаг. Энэ бол хуулийн шаардлага хангадаггүй. Үүнийг хэлэх нь зөв байх аа. Аймгийн шүүх, прокурор, цагдаатай холбоотой олон гомдол ирүүлжээ. Үүнийгээ шүүх, прокурор, цагдаагийнхан анхаараарай. Хэдийгээр хүчний байгууллага гэдэг ч ард иргэдэд үйлчлэх гэж л байгуулагдсан шүү.
Иргэний танхим байгуулсан тухай ярилаа. Энэ бол сайн хэрэг. Иргэний танхим байгуулна гэдэг бол ард иргэд асуудлаа шийддэг механизм руу явж байгаа хэрэг. Харин иргэний танхим тойрсон асуудлаа хэрхэн шийдэж байх вэ гэдгийг хууль боловсруулан цэгцлэх ёстой гэж бодож байна.
Архи гэдэг бол монголд орж ирсэн хамгийн хэрэггүй зүйл. Одоо бүр уламжлал болох шахсан. Аав ээждээ архи барьж очдог болсон. Архи хор юм бол аав ээждээ авч очиж байгааг юу гэх юм бэ. Архи үнэхээр хор юм бол үүнийг тааруулж хэрэглэнэ гэж ярьж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Хорыг тааруулж хэрэглэх тухай асуудал байж болохгүй биз дээ.
Төмөр замын ажилчдын хүүхдийн цэцэрлэгийн хоолны мөнгийг төсөвт суулгаад нэгдсэн байдлаар шийдэх ёстой гэж бодож байна.
Өмнөговьд очсонтой холбогдуулан “Таныг очиход тоос шороогүй нам гүм байсан гэсэн. Тэр олон машиныг журмалж, сайд нарыг үг хэлүүлэхгүй танхим дүүрэн эсэргүүцэл гарч байхад ямар бодол төрсөн бэ” гэж асуужээ. Надад иргэдийн тавьж байгаа энэ асуудлыг сонсох ёстой л гэсэн бодол төрж байсан. Өнөөдөр ч гэсэн Дорноговь, Говьсүмбэр аймагт энэ ашигт малтмалтай холбоотой асар олон асуудал гарч байгаа. Би Өмнөговьд гадна, дотны хүмүүстэй уулзаад нэг зүйлийг маш тодорхой хэлсэн. Тухайн нийгэм, аймаг, сумын ард олонтой та нар үгээ олж чадахгүй л бол бизнес чинь урагш явахгүй. Үгээ ололцож, энэ бизнес аль аль талдаа ашигтай, хэрэгтэй гэдгийг ойлгуулаад хамтарч асуудлаа шийдээд яваа. Тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийн нийгмийн асуудлыг, тэр сургуулийг нь, цэцэрлэгийг нь, эмнэлгийг нь шийдээд явах хэрэгтэй. Говийн усны асуудалд маш их эмзэг хандах ёстой. Усыг дахин дахин эргүүлэн ашигладаг технологийг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Төр ч ингэж ойлгож ажиллах учиртай.
“МАН –аас олигархижсан гэх тодотголтой пүүс компанийн засаглалаас ард түмний засаглалтай бүтцэд шилжинэ гэснийг юу гэж ойлгох вэ. Гэтэл олигархижсан олон дэд сайдыг томилсон байна. Ард түмнээр тохуурхаад байгаа юм биш үү” гэж асуусан байна. МАН-аас тавьж байгаа тэр зорилт бол зөв гэж бодож байна. Олигархижсан гэр бүл дагсан энэ бүтцээсээ Монгол Улс цаашдаа олон нийтэд ашиг тусаа өгдөг, нийгэм нь, ард иргэд нь оролцдог, зөвхөн тэр хэдэн компани тойрсон хэдэн гэр бүл ашиг олдог бус нийт нийгмээрээ баялаг бүтээдэг тэр загвар луу орох ёстой юм. Энэ юу вэ гэхлээр зах зээлийн нэг гайхамшигтай зарчим байдаг. Та хэдэн төгрөгтэй бол түүнийгээ банкинд хадгалуулснаас илүү хамгийн сайн ашигтай ажиллаж байгаа компани, аж ахуйн нэгжийн хувьцааг худалдаж авбал хэд дахин их ашиг орж ирнэ. Тэр компани муу ажиллаад эхэлбэл та хувьцаагаа зарчихна. Энэ тэр компанитай хариуцлага тооцож буй хэлбэр юм. Нэгэнт та тэр компанийн хувьцааг худалдаад авсан бол орлого, зарлага, гүйлгээ, бирж дээр зарагдаж байгаа хувьцаа бүгд ил, танд тайлагнадаг байх ёстой. Зах зээлийн нийгэм гэдэг хэдэн мэдээлэлд ойр байгаа хүмүүс баяжна гэсэн үг биш. Ямар учраас бид зах зээлийн нийгэмд орсон бэ гэхээр энэ нь ард иргэдэд, олонхид хэрэгтэй, ашигтай байдаг болохоор тэр. Компани байгуулсан нь сайн. Тэгвэл одоо нийгмийн тогтолцооны дагуу олон нийтэд тэр хөрөнгийн зах зээлийг бий болгоод цааш явах хэрэгтэй. Дэд сайдуудын хувьд байх шаардлагагүй гэж боддог.
Нэг зүйлийг хэлэхэд зарим оронд нэг сайд хоёр яамыг хариуцаад явдаг. Манайд бол Эрүүл мэндийн яам, нийгмийн хамгааллын яам нэг сайдтай байхад болно. Гадаад харилцааны сайд, батлан хамгаалахын сайд нэг байж болно. Барилга хот байгуулалтын сайд, түлш эрчим хүчний сайд нэг байж болно. Тэгэхээр сайдуудын тоог нэмэх биш, хоёр гурван яамыг нэг улстөрийн албан тушаалтан хийгээд явж болно. Яам дээрээ төрийн нарийн бичгийн дарга нь ажиллаад явахад болохгүй зүйлгүй. Цаашид зөв систем рүү орох болов уу гэж бодож байна.
Таны дэвшүүлсэн шударга ёс, шүүхийн шинэчлэл хэрэгжиж байна уу, манай орон нутгийн шүүхэд ямар дүгнэлт өгөв өө гэсэн байна. Би аймгийн шүүхээр орсон. Мэдээж сайн, бас дутагдалтай зүйлүүд байгаа. Шүүх хуулийн байгууллагад ажиллаж байгаа хүн бүхэн муу гэвэл тэр худлаа. Тэнд халдвартай муу цөөн хүмүүс байдаг. Энэнээс аажмаар бид ангижрах ёстой. Говьсүмбэрийн шүүх дээр би бусад аймгуудад хараагүй сайн зүйл үзлээ. Хүн шүүхэд нэхэмжлэл бичихэд хэцүү байдаг. Тэгвэл тэнд 26 зүйлээр нэхэмжлэлийн загвар хэвлээд тавьчихсан байна. Шүүхэд ямар ямар баримт материал бүрдүүлж байж нэхэмжлэлийг авдгийг бүгдийг гаргаад тавьсан байна. Дээр нь аймгийн шүүхийн шийдвэр төмөр шүүгээнд ороод дараа нь архивт шилждэг бол үүнийг өөрчилсөн. Одоо шүүхийн шийдвэрийг вэб сайт дээрээ маргааш нь тавьдаг болсон. Шүүгчийн шийдвэр ил болно гэдэг бол түүн дээр тавих ард түмний хяналт сайжирна гэсэн үг. Наад зах нь хохирсон хүн орж үзээд энэ шүүгч зөв шийдэж, буруу шийдэж гэдгийг ойлгох болно. Ийм маягаар нийгмийн хяналтыг ахиулна.
УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийг хамт явуулах уу гэж асуусан байна. Хамт явуулна гээд хууль гарчихсан байгаа. Зохион байгуулалттай холбоотой өөрчлөлтийг УИХ завсарлахаасаа өмнө шийдэх байх гэж найдаж байгаа.
Цагаан сарын таваг засахад еэвэн тавих нь зөв үү гэсэн байна. Би тавь, битгий тавь гэхгүй. Харин энэ сэдэв хөндөгдсөн дээр ууц тавьдгаа больё гэмээр байна. Хүндрэлтэй шүү дээ. Манай гэрт цагаан сараар очсон хүнд би юу санал болгодог вэ гэвэл цай өгөөд аарцаа уулгаад л манайд архи уух хориотой шүү дээ. Би өөрөөсөө эхэлж уриалгаа хэрэгжүүлж байгаа гээд гаргана. Миний очсон газар нэг шил ч архи гаргадаггүй. Ерөнхийлөгч нь ийм болчихсон байгаа бол аймгийн удирдлага ч тийм байх ёстой. Төрийн байгууллагууд бүгд ийм байдалд шилжих учиртай. Тавгаа цагаан идээгээр л зас л даа. Харин бэлгээ бол одооноос бэлддэг. Дандаа монголд үйлдвэрлэсэн, монгол хүн хийсэн зүйл авдаг. Ингэж үйлдвэрлэлээ дэмждэг.
Ашигт малтмалын лицензтэй холбоотой, Шивээ овоотой холбоотой асуултад хариулахад тэр лиценз эзэмшигчид ил гарах ёстой. Тэгээд орон нутгийн хүмүүстэй хэлэлцээний ширээнд суух ёстой. Гадны хуулиар далайлгаж монголын ашигт малтмалд эзэн сууна гэвэл том индүүрэл. Нөгөө талаар би яагаад ингээд чанга дуугараад, гадаад дотоодынхонд хатуухан үг хэлээд байдаг вэ гэвэл надад энэ лиценз, ашигт малтмалтай холбоотой ашиг сонирхлын зөрчил байдаггүй. Монголын төр ч ийм байх ёстой.
Чөлөөт бүсийн тухайд гэвэл нэлээд судлах зүйл байгаа юм билээ. Харин сая нэг хүн сайхан санаа хэлсэн. Энэ дэд бүтцийг ашиглаад асрамжийн газар байгуулах, их дээд сургуулийн салбар нээх тухай ярьсан. Тэр багтаж ядаж байгаа Улаанбаатараас агуулахууд, тээврийн байгууллага, том агентлагууд нүүх хэрэгтэй. Энд ирж байрла л даа. Ийм маягаар нүүлгэхэд би түлхэц үзүүлнэ.
Манайд атомын цахилгаан станц барих юм уу гэсэн байна. Тийм зүйл байхгүй. Нэг аюул гарвал улс орноороо хохирох талтай гэж хэллээ. Энэчлэн олон асуудалд Ерөнхийлөгч хариу өгсөн юм. Зарим асуултад Ерөнхийлөгчийг дагалдан яваа УИХ-ын гишүүд, сайд, дарга нар хариу өглөө.
Уулзалтад Ерөнхийлөгчийг дагалдан яваа УИХ гишүүн Я.Батсуурь, Ж.Батсуурь, ЗТБХБ-ын сайд Ц.Дашдорж, Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Эрхэмбаяр, М.Батчимэг, ЕТГ-ын дэд дарга Б.Нэргүй, Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун, ХХЕГ-ын дарга Ц.Сэргэлэн, ГИХАЭГ-ын дарга Д.Мөрөн, МХЕГ-ын хилийн Мэргэжлийн хяналтын газрын дарга Л.Төгсбаяр, Улаанбаатар төмөр замын дарга Т.Очирхүү нар байлцав.
