Нийтлэлч Б.Долзодмаа
-ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ц.ЭЛБЭГДОРЖИЙН ОХУ-Д ХИЙСЭН АЙЛЧЛАЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛЭЭС-
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-д төрийн айлчлал хийгээд ирлээ. Айлчлалын тав хоногийн хугацаанд товлосны дагуу олон уулзалтад оролцож, арвин үр дүнтэй, богц дүүрэн буцсан юм. Энэ удаагийн айлчлалд хоёр тал ихээхэн ач холбогдол өгснийг айлчлалын бүрэлдэхүүнээс харж болно. Манай талаас Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатар, Батлан хамгаалахын сайд Л.Болд, Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайд Х.Баттулга, ОХУ-д суугаа Элчин сайд Д.Идэвхтэн, УИХ-ын гишүүн Р.Амаржаргал, Нийслэлийн Засаг дарга Г.Мөнхбаяр, салбар хариуцсан дэд сайдууд, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц нарын өргөн бүрэлдэхүүнтэйгээр оролцож байгаа билээ.
Москва. Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Москва хотноо буугаад шууд мэдээллийн "ИТАР-ТАСС" агентлагт зочилсон юм. Их гүрний хэвлэлийн акулууд нэг дор цуглан Ерөнхийлөгчтэй зоог барьж чөлөөтэй энгийн сайхан ярилцлага өрнүүлсэн. Өдрөөс өдөрт үсрэнгүй хөгжиж буй Монголын өнөөгийн нүүр царайг Оросын жирийн ард түмэн, уншигчдад ойртуулан танилцуулсан уг уулзалтын үед Ерөнхийлөгч өөрийн бага нас, хувийн амьдралаасаа дурсамж өгүүлж энгийн сайхан яриа өрнүүлсэн нь айлчлалын салхийг элгэмсүү дотноор хагалсан явдал болов. Дэлхийн зургаан хэлээр мэдээллээ түгээдэг "ИТАР-ТАСС"-ынхан зөвхөн улс төрийн сэдвийн мэдээллээ гэхэд өдөрт 600-700 шинэ мэдээгээр шинэчилдэг нь минут, секунд, дольтой уралдаж хурдтайгаар ажилладаг болох нь илэрхий.
Үүний дараа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж шинжлэх ухаан, соёл, түүхийн судалгааны төв болсон дэлхийн алдартай сургуулиудын нэг М.В.Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Их сургуульд зочиллоо. Петр хааны үеэс эхлэлтэй уг сургуулийн одоогийн энэ 32 давхар барилга 1943-1953 оны хооронд баригджээ.
Сургуулийн үүдэнд барилга баригдсан он сарыг тодоор бичсэн харагдана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч лекц унших гэж байгаатай холбогдуулан тэнд сурч байгаа монгол оюутнуудаас цөөнгүй иржээ. Сургуулийн ректор В.А.Садовничий нарын эрдмийн зөвлөлийнхөн орос, монгол найрал дуу эгшиглүүлэн Ерөнхийлөгчийг хүндэтгэлтэйгээр угтан авсан юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж "Дэлхийн цаг агаарын өөрчлөлт" сэдвээр лекц уншихдаа улам бүр хурдацтай нэмэгдэж байгаа дэлхийн дулаарал хүн төрөлхтний амьдралд ямар өөрчлөлт авчирч байгаа, хүмүүс бид өөрсдөө дулаарлаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөллийг бууруулах талаар юу хийж болох тухай өөрийн санал бодлоо эрдэмтэд, оюутнуудтай хуваалцсан.
Тэрбээр цааш өгүүлэхдээ "Байгалийн дулаарал хил хязгаарыг үл харгалзан улс орнуудад их, бага хэмжээгээр нөлөөлж байна. Дэлхийн цаг агаарын дундаж температур зургаан градусаар нэмэгдэхэд ургамал амьтанд маш их сөрөг нөлөөтэй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд 1-2 градусаар өссөн байна. Өнгөрсөн жил дэлхийн 130 гаруй улс орны төр засгийн төлөөлөгчид дулаарлын байдлыг хэлэлцэж сөрөг байдал бий болж байгаа гэдэг дээр санал нэгдсэн. Баян, ядуу хэн ч бай алтыг уухгүй. Ус л уудаг. Байгаль цаг агаарын өөрчлөлтөөс үүдэж нарны энергийг ашиглаж цахилгаан эрчим хүч гаргахад түлхүү анхаарах цаг ирсэн. Би заримдаа мөрөөддөг юм. Утасгүйгээр эрчим хүчийг хэрхэн бий болгож болох вэ. Онгоц шиг автомашинууд улс орон дамжин нисдэг болоосой гэж боддог. Би томоор мөрөөдөх хэрэгтэй гэж зөвлөх дуртай. Жижгээр мөрөөдвөл тал нь биеллээ гэж үзье. Хэрэв томыг мөрөөдвөл томын тал гэлээ ч том зүйл биелж үлдэх болно" гэж залуу үеийг хүсэл мөрөөдөл, зорилготой байхыг хүсэв. Мөн монголчууд хэдэн мянган жилийн турш байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалж, байгальд ээлтэй байдлаар аж төрж ирсэн нүүдэлчдийн амьдралын онцлогийн талаар ярьсан. Москвагийн Их сургуулийн нэгэн оюутан Ерөнхийлөгчөөс "Монгол гэр жижигхэн, та нар чихцэлддэг үү?" гэсэн сонирхолтой асуулт тавьсан юм. Ерөнхийлөгч хариулахдаа "Би эцэг эхээс наймуулаа. Долоон ахтай. Бид аав, ээжийнхээ юу ярилцаж сургахыг нь сонсч хүмүүжсэн. Одооных шиг өрөө, өрөөндөө ороод тусдаа амьдрахыг ямар амьдрал гэх вэ дээ. Манайх Алтайн ууланд амьдардаг байлаа. Гэрийнхээ тооноор зэрлэг ан амьтан болон мал ахуйгаа харчихна. Манайх тэмээгээр нүүдэг. Тэмээний тавхай газрын хөрсийг сүйтгэдэггүй. Монголчууд буурин дээрээ хэзээ ч хогоо хаядаггүй" гэх мэт эрт дээр үеэс монголчуудын ахуй амьдралд байгаль хамгаалах сэтгэлгээ, уламжлал гүн гүнзгий шингэсэн байдаг тухай ярьсан.
ДУТУУГАА ГҮЙЦЭЭЖ, ДУНДУУРАА ХАРИЛЦАН ДҮҮРГЭЖ АЖИЛЛАВАЛ БИЗНЕС АМЖИЛТТАЙ БАЙНА
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ОХУ-д хийж буй албан ёсны айлчлалын хүрээнд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газар ОХУ-ын Худалдаа, Аж Үйлдвэрийн танхимаас хамтран "Орос-Монголын бизнес форум"-ыг Москва хотноо зохион байгууллаа. Монголын талаас "Буян" компанийн ерөнхий захирал Б.Жаргалсайхан, "Сод Монгол" группын ерөнхийлөгч Ц.Анандбазар, "Трансстрой" ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга С.Билигсайхан, "ХААН", "Худалдаа хөгжлийн банк"-ны захирлууд зэрэг олны танил 20 гаруй бизнесийн төлөөлөгч эндээс оролцохоор явсан бол Оросын талаас бизнесийн төлөөлөгчид олноор иржээ. Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатар форумыг нээж үг хэлсэн юм. Хоёр орны худалдааны барааны эргэлт өндөр байгаа ч худалдааны балансын алдагдал их байгааг Монголын талаас зориуд анхааруулан тодотгон ярьсан. Жилд монголчууд ОХУ-аас нэг тэрбум орчим ам.долларын нефть, эрчим хүч зонхилсон бүтээгдэхүүн импортолдог бол дөнгөж 80 орчим сая ам.долларын эрдэс баялаг, махан бүтээгдэхүүн экспортолж байгаа аж. Монголын экспорт буурч мах, махан бүтээгдэхүүнд хорио цээр тавьсан, мөн тээврийн зардал нэмэгдсэн зэрэг нь Монголын бараа Оросын зах зээлд нэвтрэхэд хүндрэлтэй байгааг сайд Г.Занданшатарын илтгэл дундаас олж сонсохоор байв. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж форумд хэлэх үгээ афоризмаар эхэлсэн юм. Энэ нь "Та бүхнийг бодитоор тодорхойлж байгаа гэж би дүгнэж байна. Учир нь Та бүхэн манай хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд үргэлж манлайлагч нь байх ёстой хүмүүс билээ" гэж бизнесмэнүүдэд хандаж хэлсэн. Бид уламжлалт сайн харилцаа, олсон туршлага, байгаа нөөц боломждоо тулгуурлан бизнесийн сайн хамтрагчид байх шаардлагатай байна. Бидэнд түүхий эд, нөөц, бизнес эрхлэх таатай орчин байгаа бол Оросын бизнес эрхлэгчдэд туршлага, техник, технологи, боловсон хүчин, санхүүгийн тодорхой чадавхи байна. Энэ мэтээр дутуугаа гүйцээж, дундуураа харилцан дүүргэж ажиллах юм бол Та бүхний бизнес ашигтай бас амжилттай байх нь дамжиггүй. "Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг" гэсэн зүйр үг байдаг. Манай хоёр улс сайн хөршийн харилцаагаа худалдаа, эдийн засгийн салбарт улам бүр бэхжүүлэх нь бидний нэгдмэл зорилго юм" гэж хэлэв.
Манай улс Оростой хамгийн ойрын дотно хөрш, ах дүүгийн барилдлагатай явж ирсэн ч өнөөдөр хуучны сайн сайхан, саар муу дурсамжаас илүүтэй шинэ үеийнхний харилцан мэдээ, мэдээлэл солилцох, хамтран ажиллах цаг үе ирсэн нь форумын үед тод анзаарагдаж байв. Бизнес болон улс төрийн үзэл баримтлалд шууд нүүр нүүрээ харсан уулзалт, зөв ойлголт үгүйлэгдэж байсан нь айлчлалын уур амьсгалаас содхон үнэртэнэ. Орост гудамжинд захын нэг хүнтэй таараад асуухад Монголын тухай огт мэдэхгүй гэх нь энүүхэнд байх нь бий. Хөрш орон гэж сонссоноос цаашгүй гэж хариулж ч магад. Өнөө үеийн Монголын тухай ойлголт оросуудад бас чиг дутагдалтай хүрч байгаа гэдэг нь айлчлалаар анзаарагдсан зүйлийн нэг нь байв.
МОНГОЛЧУУД СОНСЧ БАЙНА. ГЭХДЭЭ ӨӨРИЙНХӨӨРӨӨ ШИЙДЭЖ БАЙНА
Өнгөрсөн 2009 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведев айлчилсан бол түүний урилгаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж энэ удаа албан ёсоор айлчилж байгаа гэдгийг дурдах нь илүүц биш болов уу. Кремлийн Их ордны "Ногоон" танхимд
Ц.Элбэгдорж, Д.А.Медведев нарын ганцаарчилсан уулзалт, өргөтгөсөн хэлэлцээ товлосон цагаас урт хугацаагаар сунжирсан нь тэдний хооронд ярилцах сэдэв өргөн байсны илрэл.
Хоёр Ерөнхийлөгчийн уулзалт хөрш хоёр улсын уламжлалт найрсаг, хамтын ажиллагаа харилцааг өнөөгийн шинэ үе, стратегийн түншлэлд хүргэхээр үе шаттай, үр дүнтэй яриа хэлцлүүд хийж байгаагаараа түүхэн ач холбогдолтой гэж дүгнэн хэлж болохуйц юм. Ц.Элбэгдорж өргөтгөсөн уулзалтын эхэнд хэлэхдээ "Өнгөрсөн 2009 онд Д.А.Медведев та манай улсад айлчлал хийсэн нь хоёр орны харилцааг мэдэгдэхүйц сэргээсэн.
Бидний уламжлалт харилцааны нэг чухал хэсэг нь соёл хүмүүнлэгийн харилцаа. Өнөөдөр манай улсын 40-өөс дээш насны иргэдийн бараг 70 хувь нь оросоор ярьдаг. Улаанбаатар хотод орос хэлээр сургалт явуулдаг 10 гаруй сургууль бий. Эдгээр орос хэлтнүүд манай хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх гүүр болж өгдөг юм. Оросын Засгийн газар жил бүр манай улсаас сургах оюутны тоог нэмж, тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамруулдагт бид талархаж байна" гэв.
ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведев ярианыхаа эхэнд "Эрхэм Ерөнхийлөгч та айлчлалынхаа хүрээнд манай орны төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн, мөн Холбооны хурлын Төрийн думын дарга нартай уулзаж, яриа хэлцлийг хийсэн. Мөн бизнес форумд оролцож үг хэлсэн, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын тэргүүн нартай уулзсан, айлчлалын хүрээнд хэд хэдэн баримт бичигт гарын үсэг зурагдаж байгаа зэрэг нь энэхүү айлчлал бүрэн хэмжээний, үр дүнтэй айлчлал болж байгааг харуулж байна" хэмээн хэлэв.
Уулзалтын үед Д.А.Медведев Ц.Элбэгдоржтой багагүй танил, дотно гэдгээ баталж "2009 онд Улаанбаатарт уулзсанаас хойш бид олон улсын томоохон хурал, уулзалтын үед тааралдаж хоёр талын харилцаа хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх чиглэлд тодорхой санал солилцож ярилцаж байсан" гэдгээ найрсгаар дурдсан. Мэдээж айлчлалын үед шатахууны асуудал хурцаар тавигдах нь тодорхой хэрэг. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ч аль шатны төлөөлөлтэй уулзалт хийх үедээ нэг санааг олонтаа цухалзуулж байв. Энэ нь "Манай хоёр улс хөрш улсууд. Хэзээ ч нэгнээсээ нүүгээд явахгүй. Сансар агаарт ч цугтаа байсан. Далайн гүнд ч Байгаль далайд цугтаа байсан. Цусан ах дүүгийн барилдлагатай хүмүүс. Хамтдаа хөгжье. Нэгнээ дэмжье" гэх мессежний цаад агуулга нь улс төрийн харилцаа хийгээд бизнесийн салбарт илүү их ойр дотно, харилцаа холбоотой нээлттэй ажиллахыг Монгол Улс эрмэлзэж байна аа гэдгийн илэрхийлэл байсан болов уу. Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведев, Засгийн газрын дарга В.В.Путин нартай уулзах үедээ яриагаа хамгийн тулгамдсан асуудлаас эхэлье гээд "Манай улс ОХУ-аас түлшний хэрэгцээгээ үндсэнд нь хангадаг. Сүүлийн саруудад түлшний хомсдол бий болж, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, нийтийн тээврийн болон бусад салбарт хүндрэл учраад байна" гэдгээ шууд ил тод хэлж байсан. Хэдийгээр Оросын дотоодын зах зээлд шатахууны асуудал үүсч байгаа ч хоёр улсын цаашдын найрсаг хамтын ажиллагааг харгалзан яаралтай арга хэмжээ авч өгнө гэдгээ Д.А.Медведев, В.В.Путин нар аль аль нь амлаж мэдэгдсэн. Тэр дундаа В.В.Путин хэлэхдээ боломж нөхцөлөө тооцон үзэж, "Роснефть" компанийн нөөцөөс даруй нийлүүлэх боломжийг судалж үзэхийг Засгийн газрын орлогч дарга И.И.Сечин болон бусад холбогдох албаны хүмүүст шууд үүрэг болгосон. Тэрчлэн нефть хангамж, тээвэрлэлтийн хувьд цаашид алсыг харсан арга хэмжээ авах талаар хоёр талаас бодолцож үзэхийг В.В.Путин санал болгосон. Манай улс ч гэсэн заавал гаднаас бэлэн шатахуун хүлээгээд суухын оронд дотооддоо ямар боломж байна вэ гэдгийг судалж үзэх цаг яах аргагүй ирснийг саяны шатахууны хомсдол нэг талаар сануулж байгаа хэрэг.
Уулзалтын үеэр, хоёр орны Төрийн тэргүүн нар Монгол-Оросын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны зарим томоохон төсөл, түүний дотор Дорнодын бүс дэх ураны хүдрийн геологи хайгуул, олборлох, боловсруулах ажилд хамтрах чиглэлээр санал солилцсон.
Мөн "Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэг"-ийн 1949 оны гэрээг энэ 2011 онд багтаан шинэчлэхээр болсон нь манай улсын хувьд нааштай алхмын нэг болов. Учир нь 1949 онд байгуулагдсан гэрээ өнөөгийн Монголын хууль эрхзүйн хүрээнд тэр болгон нийцэхгүй, татвар төлөлтөөс эхлээд алдагдалтай гэрээ гэж үзэж болох юм.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхийлөгч Д.А.Медведев нар уулзалт, хэлэлцээнийхээ дараа Кремлийн ногоолин танхимд хэвлэлийн бага хурал хийсэн юм.
Хэвлэлийн бага хурал дээр сэтгүүлчид асуулт тавьж байв.
Блүүмбэрг агентлаг: Хоёр Ерөнхийлөгчид хандаж байна. Төмөр замын болон ашигт малтмалын салбарт хамтын ажиллагаа хэрхэн хөгжих талаар юу хэлэхсэн бол. Та нар сая төмөр замын тээврийн асуудлаар хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэ нь Монгол Улс 51 хувийг нь эзэмшинэ гэсэн үг үү, Тавантолгойн болон Дорнодын ордод хамтран ажиллахад хэрхэн нөлөөлөх вэ?
Д.А.Медведев: -Бидэнд 1949 онд байгуулсан суурь гэрээ байгаа. Мөнхийн юм гэж үгүй. Өөрчлөгдөж шинэчлэгдэж байх ёстой. Монгол түншүүдтэйгээ Улаанбаатар төмөр замын үндсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх талаар тохиролцлоо. Нөгөөтэйгүүр Улаанбаатар төмөр замыг хэрхэн удирдахтай холбоотой шийдэл буюу дүрмийн сангийн хувийг эргэн харах, төмөр замын үйл ажиллагааг бүхэлд нь өөрчлөх асуудлыг хөндсөн. Хэн нь ямар хувь үүрэгтэй байх нь төмөр замын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, хамтарсан төслийг хөгжүүлэх асуудалтай холбоотой. Хамтарсан боломжийн төслийн тухайд Таван толгойн орд ч хамаарч байгаа. Төмөр замын асуудлаар хэлэлцээ үргэлжлэх болно. Таван толгойн асуудлаар бид саналаа Монголын талд хэлчихсэн байгаа. Цөмийн хамтын ажиллагааны асуудлаар төсөл хэрэгжүүлэх асуудлыг бид бас ярилцсан. Эдгээрийг түргэн шийдвэрлүүлэхийн тулд бид өөрсдөө сайн ажиллах ёстой.
Ц.Элбэгдорж:-1949 оны гэрээг өнөөгийн бодит байдалд нийцүүлэн шинэчлэх асуудлыг ярьж байгаа. Энэ талаар хэлэлцээгээ үргэлжлүүлэх болно. Олон асуудлаар бидний байр суурь нэг байна. Таван толгойн асуудлаар Засгийн газар ойрын үед зарласан тендерийнхээ дүнг гаргана. Энэ тендерт ОХУ оролцож байгаа. Бид ОХУ-тай энэ чиглэлээр хамтран ажиллах хүсэл бий.
МҮОНРТ: Д.А.Медведевээс асуумаар байна. Сүүлийн жилүүдэд манай хоёр орон худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа хөгжүүлэх талаар их ярьж байгаа. Гэхдээ бид мэдэгдэхүйц үр дүн олж харахгүй байна. Аль талаасаа саад бэрхшээл учраад байна вэ, үүнийг яаж арилгана гэж та бодож байна?
Д.А.Медведев: -Хэн нь буруутай вэ, яах вэ гэсэн орос маягийн асуулт асуулаа. Ойлгомжтой шалтгаанаар хэн нь буруутай вэ гэдэгт хариулахгүй ээ. Гэхдээ хоёр тал аль аль нь буруутай байх. Монголтой хийж байгаа худалдааны хамтын ажиллагааны ерөнхий дүнд Орос 20 хувьтай байгаа. Хэрвээ Зөвлөлтийн үеийнхээр бодвол энэ бага байна. Олон улсын эдийн засгийн хүчний хуваарилалтын бодит талаас нь үзвэл энэ тийм ч муу биш тоо. Монголын худалдаанд Хятад лав 50 хувьтай байх. Бид манай энэ хувь хэмжээ өсөж Оросын хувьд ч, Монголын хувьд ч ашигтай байгаасай гэж хүсдэг. Бидэнд Улаанбаатар төмөр зам, Эрдэнэт гэх мэт түүхэн хөшүүргүүд байгаа. Таван толгой цөмийн салбар гэх мэт том төслүүд хамтын ажиллагааны хөшүүрэг болох ёстой гэв.
Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Ерөнхийлөгч болон Ерөнхий сайдтай уулзсан уулзалтад тодорхой асуудал ярих бүрийд салбар хариуцсан сайд, дарга нар нэг нэгээрээ хоёр талаас дуудагдан орж ирж асуулт бүрт нь нээлттэй шууд хариулах байдлаар явагдсан нь албаны хөндий байдлаар ярилцах биш шууд асуудлыг тэр дор нь яг таг шийдвэрлэхэд дөхөм болж байна гэж ойлгогдсон. Ерөнхийлөгчийн Москва дахь айлчлалыг үр дүнтэй болсон талаар гадны хэвлэлүүд дүгнэн бичиж байна. Тэр дундаа Оросын томоохон хэвлэлүүд бичсэнчлэн "Монголчууд сонсч байна. Гэхдээ өөрийнхөөрөө шийдэж байна" хэмээсэн нь айлчлалын уур амьсгалыг товчхон илэрхийлчих шиг санагдсан.
Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе
Үргэлжлэл .
Энэ удаагийн ОХУ дахь айлчлал ах дүү гэж нэг нь томорч нөгөө нь жижгэрэхгүй, басхүү зүгээр л сайн хөршүүд бус, хэн хэндээ стратегийн ач холбогдол бүхий ижилхэн түнш орнууд гэдгээрээ хэм тэгш нүүр бардам харилцсан шинэ үе ирсний баталгаа боллоо. Хоёр улсын хувьд улс төр, эдийн засаг, худалдаанд зах зээлийн зарчмын дагуу хэн хэндээ ашигтайгаар дипломат ёсоор хамтран ажиллах үүд хаалга нээлттэй болсныг Ц.Элбэгдорж, Д.А.Медведев нарын нээлттэй уулзалт баталж байна. Тиймээс ч хаа хаанаа ойлголтын бас бус жижиг сажиг зөрүү байсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрч төрийн хэмжээний энэ айлчлалаар ойлголцлын харилцааны шинэ шанг татлаа. Монголын тал анх удаа хойд хөршийнхөө өөдөөс цэх харж хэлэх гэснээ хэлж чадсан хэрэг. Ах нь дүүгээ дуудаж дүү нь ахынхаа өмнө дагжин чичирдэг үе саяхныг хүртэл байсан нь үнэн. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын "Их өр" тэглэсэн гэх айлчлалын үед Гадаад харилцааны сайд байсан одоогийн Ерөнхий сайд Сү.Батболдын нүүр өөд оросууд хээвнэг цаас базаад шидчихэж байсан юмдаг.
Ельциний үед Монголын Гадаад хэргийн сайд "Ельцин даргаа би танд хайртай" гэж өвдөг нь чичирч уйлж байсан гэдэг. Монгол, Оросын харилцаа тэртээ Алтан Ордын үеэс эхлэлтэй ирсэн. Тэр үед оросууд Монголоос эмээж толгой мэнд буцахаа боддог байсан бол социализмын үеэс хойш монголчууд айдастай очдог болсон нь нууц биш юм. Сэтгүүлч Г.Дашрэнцэнгийн бичсэнчлэн орос явахаар ээжүүдийн сэтгэл түгшдэг байсан бодит түүх бий. Орос явахаар энгэрээ одон, сум хоёрын аль нэгээр нь мялаалгаж ирдэг гэсэн үг ямар сайндаа гарах вэ дээ. Түүхийн ийм нэгэн цаг үе ард улиран өнгөрч Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе ирснийг баталж буй мэт Оросын хэвлэлүүд "Монголчууд сонсч байна. Гэхдээ өөрийнхөөрөө шийдэж байна" гэж бичиж байна. Ерөнхийлөгчийн айлчлалын хүрээнд соёлын их өв баялагтай танилцах, судлаач эрдэмтдийн өргөн хэмжээний уулзалт хийснийг сурвалжилснаа цааш нь хүргэе.
Санкт Петербург хот. Дэлхийн II дайны хүнд үед 900 хоног бүслэлтэд байж хотоо баатарлагаар хамгаалан тулалдсан хүмүүсийн гэгээн дурсгалыг хүндэтгэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж цэцэг өргөв. 1941-1944 оны хооронд Ленинград хотын хоёр сая 489 хүн бүслэлтэд үлдсэнээс нэг саяас илүү нас барсан гэсэн бичиг харагдана. Бүслэлтэд байхдаа өдрийн тэмдэглэл хөтөлж байсан 13 настай жаахан охины гэрэл зураг гунигтай түүхийг өгүүлнэ. Тэд өдөрт үмх талхаар голоо зогоож байсан ч төрөлх хотоо баатарлагаар хамгаалж үлдсэнээр нь Санкт Петербургчууд онцгой бахархдаг юм билээ. Айлчлалын хөтөлбөрийн дагуу эгэл баатруудын Пискаревскийн цогцолборт хүндэтгэл үзүүлээд цааш хөдөлж Эрмитажийн музейг зорив. Музейд Монголын анхны төрт улс Хүннү гүрний, эзэнт гүрний нэг хэсэг болох Алтан ордны улсын дурсгал, Эрмитажийн хосгүй ховор үнэт эдлэлийн сан хөмрөгтэй танилцав. Хосгүй ховор үнэт эдлэлийн санд хүн төрөлхтний түүхэнд оруулсан монголчуудын хувь нэмрийг нотлох олон үзмэр байна. Тухайлбал, Ноён уулнаас олдсон Хүннү гүрний дурсгалыг илтгэсэн нэлээн урагдаж хуучирсан ширдэг, Чингис хааны хэрэглэж байсан мөнгөн хоёр гэрэгэ, хаад ноёдын өв уламжилсан мөнгөн тамга, Занабазарын бүтээсэн цутгамал бурхан, XIII-XIV зууны Монголын хаадын эд өлгийн зүйлсийг үзэж сонирхлоо. Манайхан 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн жилүүдэд хамаг өнгөтэй өөдтэйгөө хэмхчиж шатаагаад дууссан. Тухайн үед 720 сүмийг шатаасан гэдэг. Хэрэв оросууд зарим нэгээс нь самбаачлан авч үлдээгүй бол тухайн үеийн нийгмийн харгайгаар шатаагаад бүрмөсөн дуусгачих байсан ч юм бил үү гэж бодогдохоор. Монгол кинон дээр гардагчлан хүний зүрхээр туг тахидаг Дамбийжаагийн толгой хүртэл энд хадгалагддаг гэхээр оросууд суурин амьдралын хэвшилтэй болоод тэр үү мөн ч айхтар хадгалж чаддаг хүмүүс ажээ. Дэлхийн соёлын хосгүй үнэт өвийг хадгалсан Эрмитаж харуул хамгаалалт сайтай төдийгүй хадгалалт тун сайн гэнэ. Дэлхийн улс гүрний түүх, соёлыг бүхэлд нь илтгэсэн өнө эртний их өв соёл цаг улиран өнгөрөх тутам улам үнэ цэнэ орж байгаа нь мэдээж. Гадны жуулчид Эрмитажийг 20 ам.доллараар үзэх боломжтой бол энэ хотод сурч байгаа оюутнуудад үнэ төлбөргүй байх жишээний. Эрмитажийг өвлийн ордон гэж нэрлэдэг бол зуны ордон нь I Петр хааны нэрэмжит хүн судлал, угсаатны зүйн музей юм. Эрхэмсэг хаад ноёдын амьдарч байсан тансаг өрөө эд хэрэглэлүүд, алтан чимэглэлтэй чамин тансаг орчин үзэгчдийг гайхаж алмайруулам. Музейд дэлхийн бүх орны түүх соёлыг харуулсан 42 мянган гэрэл зураг байдаг гэнэ лээ.
ОРОСТ ХАДГАЛАГДАЖ БАЙГАА МОНГОЛЫН СОЁЛЫН ӨВ ДУРСГАЛТАЙ ТАНИЛЦАХ БОЛОМЖ МОНГОЛЧУУДАД НЭЭГДЛЭЭ
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалын зорилгын нэгэн хэсэг бол Монголын их өв соёлтой танилцах, монгол судлалыг хөгжүүлэх явдал байв. Тиймээс Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Санкт-Петербург хотын монголч эрдэмтэн судлаачидтай өглөөний цай хамт уусан юм. Өглөөний цайнд тус хотын хурлын депутат, геологич-археологич А.А.Ковалев, Рерихийн гэр бүлийн музейн хүрээлэнгийн захирал А.А.Бондаренко, ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнгийн шинжлэх ухааны тэргүүлэх ажилтан, Монголын түүх, аман зохиол судлаач И.В.Кулганек, шинжлэх ухааны тэргүүлэх ажилтан, Чингис хаан болон Монголын түүх, соёл судлаач Т.Д.Скрынникова нарын монгол судлалын эрдэмтэд хүрэлцэн ирсэн байлаа. Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатар, Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн, Р.Болд, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба лам Д.Чойжамц, Шинжлэх ухааны академи дэд ерөнхийлөгч П.Нямдаваа, Түүхийн хүрээлэнгийн захирал С.Чулуун нар оролцож монгол судлалын талаар яриа өрнүүлэв. Ерөнхийлөгч тэдэнд хандаж хэлэхдээ "Та нарын судалгааны ажил, бүтээлүүд бидний сэтгэл зүрхэнд их ойр байдаг юм. Санкт-Петербургийн хүрээлэн Европт Монголыг хамгийн анх судалж эхэлсэн Монгол судлалын төв юм. Европт төдийгүй дэлхийд анхных нь байх. Би Эрмитаж, Хүн судлал, угсаатны зүйн музей, Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд очсон. Монголын түүх соёлын ямар их өв уламжлалын баялаг Санкт-Петербургт хадгалж байдаг юм бэ гэж гайхлаа. Маш олон хүн монгол судлалд ажил, амьдралаа зориулдаг юм байна. Тэд их зүйлийг хийжээ" гэв. Манай монголын судлаач эрдэмтэд урьд өмнө нь Орост очиж өөрийн орны түүх соёлтой танилцах хүсэлт тавихад үзүүлэх боломжгүй гэсэн хариултыг хэлж байсан гэдэг. Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведевтэй Монголын түүх, соёлын өвийн асуудлаар хоёр орны эрдэмтдийн хамтын судалгааг өргөжүүлэх талаар ярилцсан нь эрдэмтдийн хувьд үүд хаалга улам нээлттэй болж байгаа хэрэг биз ээ. Монголын Засгийн газраас хилийн чанад дахь Монгол судлал, монгол судлаачдыг дэмжих бодлого барьж байгаа билээ. Ирэх наймдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Монгол судлаачдын чуулган Улаанбаатар хотод чуулах аж. Мөн Санкт-Петербургт "Монголчуудын соёлын өв сан" нэрийн дор бага хурлыг ирэх жилээс хийхээр төлөвлөжээ. Ерөнхийлөгч монгол судлаач И.В.Кульганек, В.Л.Успенский нарыг "Найрамдал" медалиар шагнасан бөгөөд хоёр оюутанд Монголд суралцах тэтгэлэг олголоо. Мөн ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд Ерөнхийлөгчийг зочлоход Монголын түүх, соёлын холбогдолтой олон дээж дэлгэн тавьсан байв. Нийтдээ манай оронтой холбоотой 8000 гаруй гар бичмэл хадгалагддаг юм байна. Ер нь тус хүрээлэн Монгол судлалаар анх ажлынхаа гарааг эхэлсэн ажээ. Цаашид Монголын арвин их өв сан ОХУ-д байгаа учир эх бичгүүдийг хэвлэж олны хүртээл болгох боломжийг ярилцаж байв. Манай улсын их соёл дуусашгүй өргөн сантай ажээ. Бид одоо ч хүртэл ховор үнэт үзмэрүүдээ нүдэн дээрээсээ хулгайд алдаж байхад Орос орон холыг харсан соёлын ямар аугаа их ажил явуулж байна вэ гэж бахархмаар санагдсан. Айлчлалын хүрээнд Европт Монголын төдийгүй буддын шашны өв соёлыг харуулдаг "Гүнзэчойнэй" дацангаар зочилсон. Дацанг 1908 онд VIII Богд Оросын Николай хаантай ярилцаж Монголын хөрөнгөөр байгуулж байсан гэдэг. Монголын асар их түүхийг өгүүлэх мөргөлийн уг дацанг 1914 онд Манжийн дарлалаас чөлөөлөгдсөний дараахан Чин Ван Ханддорж дахин шинэчилж байсан байна. Монголын түүх соёлыг Европт таниулж байгаа уг дацан чухам аль улсын харьяалалд байдаг нь тодорхойгүй гэж дуулдсан. Энэ айлчлалын хүрээнд, цаашдаа ОХУ-д хадгалагдаж буй Монгол Улсын соёл түүхийн хамааралтай хосгүй үнэт өвийг дэлгэн үзүүлэх, хамтран судлах чиглэлээр хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх талаар Монголын Шинжлэх ухааны академи, Оросын талын холбогдох байгууллагуудтай амжилттай яриа хэлцэл хийсэн. Улмаар Монголын түүх соёлын дурсгалуудыг судалж томоохон бүтээл туурвих эхлэлийг тавьснаараа ихээхэн ач холбогдолтой болсон гэж дүгнэж болох юм.
Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе
Үргэлжлэл
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад хийсэн айлчлал тун элэгсэг дотно болсон билээ. Монгол цус, монгол царайтай монгол хэлээр ярьдаг хүмүүс Европын газар нутаг дээр алд цагаан хадгаа бариад тосон угтах нь сэтгэлд дэндүү ойрхон байв.
Халимаг. Нийслэл хот болох Элстэй говь нутгийг санагдуулам нар төөнөн байна. Ерөнхийлөгчийг онгоцны буудал дээр Бүгд Найрамдах Халимаг улсын тэргүүн А.М.Орлов нарын албаны хүмүүс хүндэтгэлтэйгээр угтаж авлаа. Үндэсний хувцастай нуруулаг царайлаг халимаг бүсгүйчүүд харц булаах агаад гийчдээ цагаан хадаг хүзүүнд нь зүүж угтан золгох аж. Халимаг үндэстэн 400 жилийн өмнө Монголын газар нутгаас тасарч нүүгээд явсан. Манжид дагаар орохгүй гэж буурь сэлгэж нүүсэн гэхээсээ илүүтэй Ойрадын хүн мал өсч бэлчээр хайж даялсан ч гэж зарим эх сурвалжид дурдсан байдаг юм билээ. Тэд Орост 1609 онд сайн дураараа дагаар орсон гэх боловч 1610 ондоо Орос тэдэн рүү довтолсон түүхтэй.
1770-аад оны үед Ижил мөрнөөс эргэж нүүгээд Манжийн Зүүн гарыг захирч байсан цэргүүдэд хиараараа хядуулсан. Хожим дэлхийн II дайны үед Германд урвасан үндэслэлээр Сталин халимагуудыг Сибирь рүү цөлсөн гээд хувь заяаны шоглоомоор амар амгалан суухын жаргалыг үзэлгүй зовлон туулсан ард түмэн. Энд нэг сонирхолтой байж болохоор түүхийг өгүүлэхэд Герман Орос руу дайралт хийх үед халимагууд юу юуны туханд хүрэлгүй бэлэг барьж гүйгээд сайн дураараа буугаад өгчихсөн нь цаанаа учир начиртай гэнэ. Халимаг, Германы нөлөө бүхий цэргийн жанжнууд цаад нигураараа нэгэн цустай хамаатан садан байсан ч гэж яригддаг юм билээ. Тэгээд ч тухайн үед монгол үндэстнээ устгуулахгүй авч үлдэх арга нь шууд бууж өгөх явдал байсан ч болох юм.
ХАЛИМАГУУД МОНГОЛ ТҮМНИЙ "ТАСАРСАН МАХ, ҮСЭРСЭН ЦУС" ГЭДГЭЭ ХЭЗЭЭ Ч МАРТДАГГҮЙ
Одоо халимагууд Европ дахь цорын ганц буддын сүмтэй, монгол үндэстэн болжээ. Халимагийн газар нутаг яг тэг дөрвөлжин. Хааш хаашаагаа 300 км. Нийт хүн ам нь 350 мянга гаруй байгаагаас бараг тэн хагас нь "цэвэр" халимаг монгол үндэстэнгүүд юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Халимаг улсын тэргүүн А.М.Орловтой уулзах үед "Их сайхан байна. Баяртай байна" гэдгээ монголоор хэлж байв. А.М.Орлов Халимаг Улсын өмнөх тэргүүн Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч К.Н.Илюмжиновын адил монгол цустай халимаг хүн. Тэрбээр инээмсэглэл дүүрэн. Их л баяртай байгаа нь илхэн. Халимаг улсад буугаад хувь заяаны эрхээр зовлон үзсэн монгол үндэстнээ хараад өөрийн эрхгүй дотор огшдог юм билээ. Халимагийн өндөр настай хүмүүс нас бага биднийг "Ахаа, эгчээ" гэж хүндлэх нь эх газраас арал дээр буусан мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Ах эгч нь болсон монголчуудаа хараад сэтгэлийн угаас баярлаж, яаж дотно сэтгэлээ илэрхийлэх учраа олохгүй байгаа тэдний хөөрцөглөл, хүндлэл нь олон жил уулзаагүй хүүгээ санаж уймарсан монгол эжийн төрхийг санагдуулах шиг. Хамт яваа сэтгүүлч Д.Оюунцэцэг эгч түүхийн улбаагаар салсан элэг нэгт халимаг ахан дүүсээ хараад өрөвдсөндөө тэр үү уйлж байгаа харагдсан. Төрийн тэргүүнүүдийн айлчлал ийнхүү ахан дүүгийн нулимстай, баярт уулзалтаар эхэлсэн юм. Халимагийн тэргүүн А.М.Орлов уулзалтын эхэнд хэлэхдээ "Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Халимагт хийж буй айлчлал ах дүү хоёр ард түмний найрамдал, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх ээлжит алхам болно гэдэгт итгэж байна. Халимаг, Монголын ард түмнийг нэг гарал үүсэл, хэл, соёл, шашин шүтлэг маань холбож байдаг. Эрхэм хүндэт зочдоо Халимагийн нийслэлд тавтай морилно уу. Хоёр ард түмнийг салгашгүй нэгтгэж байгаа нэг хэл, соёл, шашин, түүхээ бид нандигнан хамгаалах болно" гэж элэгсэг дотноор өгүүлсэн. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хариу үг хэлэхдээ "Бид Халимагийн ард түмэнтэй оюун санаа, түүхэн холбоотойгоо мэдэрч байна. Цэцэрлэгт талбайгаар явган алхахдаа халимаг, монгол, орос хэлээр ярилцлаа. Сайхан байна. Гал голомтоо сахисан монгол түмнийхээ мэндийг дэвшүүлэхээр ирлээ. 400 жилийн турш үндэсний хэл соёлоо мартаагүйд баярлалаа" гэв. Ерөнхийлөгч халимаг ахан дүүсдээ зориулж зургаан ханатай сийлбэртэй орд цагаан өргөө гэрээр бэлэг барьсан юм. Халимагчууд сүүтэй цай, боорцог, алд цагаан хадгаа барьсаар
Элкэн саднаан мэдэж
Энк тунх сайхан явцгаая л хэмээн өөрсдийн аялгуугаар ерөөл дэвшүүлэх нь яг монгол нутагтаа байгаа мэт санагдав.
Драмын театрт Монгол, Халимагийн уран бүтээлчдийн тоглолтын үед үзэгчдийн суудлаас монголчууд, халимагчууд сэтгэл хөдлөн босч гар гараасаа хөтлөлцөж байсан нь элэг зүрхээрээ нэгэн уяатай хүмүүс гэдгийн илэрхийлэл болов. ОХУ-ын Халимаг Улсад айлчлах үеэр Ерөнхийлөгчтэй өндөр настан, ахмадууд уулзъя гэсэн хүсэлт тавьжээ. Тэд "Ерөнхийлөгч Та биднийг зорин ирж, хүндлэн золгож байгаа нь зүрхний баяр болж байна. Халимагчууд бид монгол түмний "Тасарсан мах, үсэрсэн цус" гэдгээ хэзээ ч мартдаггүй. Бид хэл соёлоо хадгалан үлдээх талаар их зүйл хийж байгаа. Өнөөдрийн таны энэхүү айлчлал манай Орос-Монгол улсын найрсаг харилцааг батжуулахад чухал үүрэгтэй айлчлал болоосой гэж хүсч байна" хэмээн хэлж байв.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ХАЛИМАГИЙН ТАВАН ОЮУТАНД ТЭТГЭЛЭГ ОЛГОЛОО
Халимагийн Элстэй хотын түүх дурсгалын газрын нэг бол "Мөнхийн гал" дурсамжийн цогцолбор. Эрт дээр үеэс халимагууд цэрэг дайнд эр зориг, авхаалж самбаагаараа гайхагддаг. Оросууд дайны ороо бусгаа үед дандаа л халимагуудыг "торгуулийн салаа"-ны торгон цэрэг болгож ирсэн түүхтэй. Дэлхийн II дайнд эх орноо хамгаалан тэмцэж амь эрсдсэн баатарлаг дайчдын хөшөөнд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нарын албаны хүмүүс хүндэтгэлийн цэцэг өргөсөн. Саяхныг хүртэл амиа өргөсөн баатарлаг дайчдын нэрс тодоос тод зурайна. Оросын дотоодын дайн, Афганистанд халимагууд аанай л хамгийн түрүүнд Орос орныхоо төлөө алтан амиа өргөжээ.
Дурсгалын цогцолбороос цааш "Бурхан багшийн алтан өргөө" хийдэд зочилсон билээ. Европ дахь буддын сүмээр Халимагт ирсэн хэнбугай ч зочлоод гарна байх. Энд 1990-ээд оны үед буддын нэг ч сүм хийдгүй байсан бол сүүлийн үеэс шашин шүтлэг илтэд сэргэжээ. Элстэй хотын төвд байх "Бурхан багшийн алтан өргөө" хийд 2005 онд шаваа тавьж, 2006 онд Далай лам Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад айлчлах үеэрээ хийдийн нэрийг өгсөн гэдэг.
Хийдийн тэргүүн Дилав хутагтын хойд дүр Данзанламид англи хэлээр Ерөнхийлөгчтэй ярилцаж сүм хийдээ танилцуулж явав. Монголчууд энд ирснийх хийдэд ном хуруулж мөргөл хийж сүсэглээд буцсан. Энэ хийдэд зөвхөн хурал ном хураад зогсохгүй иргэдэд буддын шашны ном судар, түүхийн талаарх мэдээллийг цогцоор нь хүргэх боломжтой. Хийдийн доод давхарт номын сан, кинотеатр, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, буддын шашны судлалын төв ажиллах аж. Ерөнхийлөгч хийдээс цааш Халимагийн Үндэсний Их сургуулиар зочилж лекц уншиж багш оюутнуудтай уулзлаа. Тус сургуульд монгол судлал сайн хөгжиж байгаа төдийгүй гүрж, өвөрмонгол, Шинжаанаас олон оюутан ирж суралцдаг ажээ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж монгол үндэс угсаатай улс орны оюутнуудад зориулсан Ерөнхийлөгчийн тэтгэлгийг шинээр бий болгож байгаа бөгөөд үүний анхныхыг нь Халимагийн таван оюутан гардаж авлаа. Энэ нь гадаадад байгаа монгол туургатан ард түмний соёлын харилцааг дээшлүүлэх, соёл өвийг хадгалж дэмжих бодлого юм. Халимаг улс бол хөгжиж яваа улс орон. Тэдний үхрийн мах Москвад чанартайд тооцогддог. Москва, бусад бүс нутагт хагас жилд 160 мянган тонн үхрийн сайн чанарын мах нийлүүлж байгаа аж. Манай улс ОХУ руу мах экспортод ихээр гаргах хүсэлтэй байдаг ч малын шүлхий зэрэг өвчнөөс болоод хориг тавьчихдаг. Тиймээс Ерөнхийлөгч айлчлалынхаа үеэр Халимагт эсвэл Монголд хамтарсан мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэр байгуулах саналыг гаргаж тавьсан. Мал аж ахуй дээр суурилдаг монголчуудын хувьд Халимагийн фермерийн аж ахуйтай танилцах нь сонирхол татсан зүйл байв. Ерөнхийлөгчийг фермер дээр очиход сүргийн манлай хэд хэдэн хуц, бух, хоёр морь, нэг тэмээг бэлчээрээс нь авчирсан харагдав. Өрхийн тэргүүн малаа танилцуулахдаа, хуц, нас гүйцсэн эр хонь 110 кг, эм хонь 65 кг татдаг гэлээ. Хонины ууцсүүлэн дээрээ дахиад нэг ууц нь сүүл давхарлаад тавьчихсан мэт сүрлэг харагдана. Эзнийх нь ярьснаар халимагууд нутгаасаа гараад 400 жилийн нүүр үзэж буй ч үхрийн ген нь өөрчлөгдөөгүй, бас ямар ч цаг уурын нөхцөлд дасан зохицох чадвартай гэж байв. Махны чиглэлээр үхэр өсгөдөг болохоор бух нь үнэхээр том биетэй юм. Сайн үүлдрийн нэг бух нь л 1270 кг жин татна. Халимагт нийт долоон үүлдрийн адуу үржүүлж, Франц, Герман гээд хилийн чанадад гадагш борлуулдаг аж. Хоёр настай адуу нь манай нас гүйцсэн морь шиг том биетэй харагдав. Ерөнхийлөгч монгол гэрт орж цай амсав. Гэрийн эзэгтэй Татьяна Озаева аж ахуйгаа удирдаж, хажуугаар нь хэдэн монгол гэр барьж дулааны улиралд амрагчид, жуулчин хүлээн авч орлогоо нэмэгдүүлдэг аж. Эднийх саяхан ач охинтой болжээ, Өүлэн гэсэн нэр өгсөн тухайгаа хуучлав. Халимагт Чингэс, Баатар, Баяраа гэх мэт монгол нэртэй хүн тун олон тааралдана. Халимагууд монголчуудын адил зочин гийчнээ сүүтэй цай, боорцог, бууз, чанасан хонины махаар дайлах аж.
МОНГОЛД ШАТРЫН ОРДОН БАРЬЖ ӨГНӨ ГЭДГЭЭ К.Н.ИЛЮМЖИНОВ ДАХИН АМЛАВ
Бүгд Найрамдах Халимаг улсын ард түмэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг айлчлалаар ирсэнд тун талархан хүлээн авч байв. Ерөнхийлөгч Халимагт зочлохдоо шатрын ордонд байрласан нь санамсаргүй хэрэг биш билээ. Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч монгол цустай халимаг хүн болох К.Н.Илюмжинов манай улсад урьд өмнө нь айлчлан ирэхдээ Монголд шатрын ордон барьж өгнө гэж ам алдсан тал бий. Тэрбээр энэ удаа Ерөнхийлөгчтэй уулзахдаа "Монголд шав тавиад орхисон шатрын ордноо байгуулж өгөх болно" гэдгээ хэлсэн. Төрсөн гэртээ суугаа К.Н.Илюмжинов аав, ээжийнхээ гэрт Ерөнхийлөгчийг урьж гарын хоолоороо дайлж хүлээж авсан юм. Ерөнхийлөгчтэй хамт шатрын спортын их мастер Б.Мөнгөнтуул нарын цомхон хэдэн хүмүүс дагалдан орсон билээ. Энэ удаагийн айлчлалын Ерөнхийлөгчийн хүндэт зочноор Монгол Улсын гавьяат тамирчин, чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга Б.Наранбаатар, шатрын спортын их мастер Б.Мөнгөнтуул нар явсан билээ. Ер нь манай төр засгийн гадаад айлчлалд албаны хүмүүс дагалдаж явахын зэрэгцээ Монгол Улсын нэрийн хуудас болж яваа алдар нэртэй хүмүүсийг зочин төлөөлөгчөөр авч явдаг уламжлал хэдийнэ бий болоод байгаа. Ерөнхийлөгчийн зочин Б.Мөнгөнтуулаас К.Н.Илюмжиновтой уулзсан богино хормын тухай асууж сонирхсон юм. Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч К.Н.Илюмжинов ихэд энгийн хүн гэх агаад түүний аав нь ном бичдэг гэнэ. Аав, ээж нь их сайхан хүмүүс байна лээ гэж Б.Мөнгөнтуул хуучилсан. Тэр хоёр хөгшин өөрсдийн хийсэн гарын хоолоороо Ерөнхийлөгчийг дайлсан юм байх. Б.Мөнгөнтуулын хувьд урьд нь К.Н.Илюмжиновтой яг нүүр тулан уулзаж байгаагүй гэнэ. Одоо л уулзаж тэд шатрын оронд шатрын ордон дотор шатрын тухай баахан хууч хөөрчээ. Шатрын их мастерууд оролцдог цуврал тэмцээнүүдэд түлхүү оруулж байх зэргээр тусалж дэмжинэ гэдгээ ч дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч хэлсэн аж. Дашрамд дурдахад шатрын их мастер Б.Мөнгөнтуул гадагшаа тэмцээнд завгүй явж байснаас ингэж амарч, үзвэр үйлчилгээ харан тайван сайхан явж байсан удаагүй аж. Түүнд Санкт Петербург хотын Марийнский театрт үзсэн "Цөмөөхэй" (Шелкунчик) бүжгэн жүжиг дэндүү их таалагджээ.
Халимагийн Элстэй хотын Шатрын ордноос тусгай үүргийн нислэгээр Улаанбаатар руу ниссэнээр ОХУ дахь Ерөнхийлөгчийн айлчлал албан ёсоор өндөрлөв.
Хэл, соёл, түүх шашнаа дурсч зүрх сэтгэлээ мэдэрсэн энэ удаагийн айлчлал Халимаг, Монголын ард түмний харилцааг улам ойртуулан дотносуулах нь дамжиггүй ээ.
