Сонгүулийн хуульд сонгуулийн санхүүжилтийн бэлтгэлийн талаар оруулах шаардлагатай
Эрхэм хүндэт эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд ээ,
Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбооны нэрийн өмнөөс энэхүү индэрт үг хэлэх боломж олгосон, "Эмэгтэйчүүд ба Сонгуулийн хууль" хэлэлцүүлгийг зохион байгуулагчиддаа талархал илэрхийлье.
Нэгэнт эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг төлөөлж үг хэлэх боломж олдсон учир, УИХ-ын сонгуулийн хуулийн төслүүдийг эмэгтэйчүүдийн нүдээр харж санал бодлоо илэрхийлэх болно гэдгийг онцлон дурдмаар байна.
Эрэгтэй голдуу УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан, өөрчилсөн, батлахаар зэхэж байгаа төслүүдийг үзэхэд эрэгтэйчүүдийн санаа зовдог асуудлууд дээр хэлэлцүүлгийн ихэнх цаг зарцуулагдаж, харин эмэгтэйчүүд бидний хувьд чухалд тооцогддог олон асуудал хуулийн цоорхой болж үлдэх төлөвтэй байна. Хорин жилийн турш парламентад эрэгтэйчүүд үнэмлэхүй олонх байсаар ирсэн болохоор сонгуулийн хуулиуд ч хорин жилийн турш зөвхөн эрэгтэйчүүдийн нүдээр үнэлэгдэж, эрэгтэй хүний үзэмжээр өөрчлөгдөж, эрэгтэй нэр дэвшигчдэд чухал гэж тооцогдсон асуудлууд нь боловсронгуй болсоор иржээ.
Гэхдээ бүх эрэгтэйчүүдийн эрх ашигт хууль жигд үйлчилж чадахгүй байна. Зөвхөн хөрөнгөлөг, эсвэл хөрөнгөлөг сүлжээтэй ойр дотно холбоо тогтоосон эрчүүдэд л сонгуулийн хууль таатай орчин бүрдүүлж өгч байна. Дундаж болон түүнээс доош орлоготой эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс энә хуулиар олгогдож байгаа нэр дэвших эрхээ эдлэхэд шударга биш нөхцөлтэй тулгарч байгаа юм.
Үүнийг хэд хэдэн зүйлээр тайлбарлая.
Нэгдүгээрт. Сонгуулийн зардлын хөрөнгийг бүрдүүлэх хугацаа дэндүү богино байна.
Мөрдөгдөж буй УИХ-ьгн сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигч сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгэгдсэнээсээ хойш гурав хоногийн дотор буюу сонгуулийн кампанит ажил нэгэнт эхэлсний дараа нэр дэвшигчийн дансаа нээнэ гэжээ. Энә дансанд нэр дэвшигч өөрийн хөрөнгө, намаас өгөх санхүүжилтийг төвлөрүүлэх ба, сонгуулийн хандивьгг хүлээн авна гэж заасан байна.
Амьдрал дээр, өөрийн хөрөнгө ихтэй юм уу, эсвэл хөрөнгөлөг сүлжээтэй ойр дөт хүмүүс л сонгуулийн кампанит ажил эхлэнгүүт өрсөлдөгчдөөсөө илт давуутай байдалд ордог билээ. Ингэснээр Сонгуулийн хуулийн дээрх заалтын дагуу нийгмийн хөрөнгөлөг хэсэг нь хамгийн түрүүнд өөрийн төлөөллөө УИХ-д илгээхэд бэлэн болдог.
Харин нийгмийн эмзэг, ядуу хэсгийн төлөө ажилладаг, тэднийг УИХ-д төлөөлөх сонирхолтой, эсвэл бага орлоготой, жижиг, тархай бутархай бизнесийнхний төлөөлөл болохыг хүссэн хэн бүхэнд сонгуулийн хуулийн хөрөнгө босгох хугацаа дэндүү багаддаг юм. Сонгуулийн кампанит ажил нэгэнт эхэлж, хөрөнгөлөг хэсгийн төлөөлөл сурталчилгаагаа хийгээд эхэлчихсэн байхад дунд болон дундаас доош орлоготой, эсвэл орлогогүй хүмүүсийг төлөөлөх гэсэн ямар ч нэр дэвшигч хөрөнгө босгох ч завгүй кампанит ажилдаа хоосон шахам ордог нь нууц биш билээ.
Улс төрийн намууд суудал авахын төлөө өрсөлдөж байгаа болохоор, сонгуулийн хуулийн дээрх гажшаас болж, өөрийн намаасаа аль болох хөрөнгөлөг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхийн төлөө зүтгэх үзэгдэл хавтгайрч байна. Ингэснээр улс төрийн намууд ард түмний жирийн хэсгийн төлөөллийг намаасаа нэр дэвшүүлэх нь ашиггүй болж, харин хөрөнгөлөг давхрагын үнэнч төлөөллийг олноор оруулж ирэх болжээ. Намууд жирийн ард, энгийн иргэн, эгэл хүний эрх ашгийг төлөөлөхөөсөө илүү хөрөнгө мөнгөний бүлэглэлийн эрх ашгийг төлөөлөгч болон хувирч байгаа улам бүр хурцаар илэрч байна.
Хорин жилийн дараа эргээд харахад Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгогдох эрх, эрх чөлөөг эдлэх азтай хэсэг нь маш цөөхөн хүн болон хувирчээ. Тэр азтанууд бол хөрөнгөлөг хүмүүс. Эсвэл хөрөнгөлөг ивээн тэтгэгчийн бэлэн сүлжээтэй хүмүүс. Тэд бол сонгуулийн кампанит ажил эхлэнгүүт гурав хоногийн дотор дансандаа хэдэн зуун саяар хөрөнгө төвлөрүүлж чадах тиим л хүмүүс.
"Мөнгөгүй гэж битгий ярь. Мөнгөгүй хүнд ард түмэн дургүй" гэж олон жил улс төрд зүтгэсэн ахмадууд залууст зөвлөх болжээ. "Манай тойрогт мөнгөгүй хүн битгий явуул. Бидэнд нэг олигархи явуулж өг" гэж тойрогт ажиллах намын идэвхитэн гишүүд захих болжээ.
Мэдээж, мөнгөгүй бол иргэддээ сурталчилгаа, мэдээллээ хүргэж өгч чадахгүй. Иргэдийн мэдэх эрхийг хангахын тулд мөнгө хэрэгтэй. Харин тэр мөнгийг шударгаар, ил тодоор босгож бүрдүүлэхэд хугацаа хэрэгтэй байдаг. Хугацаа олгохгүй байснаараа ил тодоор мөнгө босгох замыг хааж байгаа юм. Хугацаа олгохгүй хуультай байснаараа жирийн иргэний төлөөлөлтэй байх эрх чөлөөг нь хумьж, зөвхөн хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүст үйлчилж байгаа юм.
Ийм учраас УИХ-ын сонгуулийн хуулийн төсөлд "сонгуулийн зардал"-ын тухай өгүүлэхдээ, сонгуулийн кампанит ажлын өмнө хөрөнгө босгож болох тухай зарчмын шинэ заалтыг оруулмаар байна.
Санал: УИХ-ын веб сайтад байрласан нэгэн төслийн заалтад хэрхэн нэмэлт өөрчлөлт оруулж болохыг доогуур нь зурж харуулья:
"39.3.Энэ хуулийн 39.1-д заасан дансанд нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн өөрийн хөрөнгө, дэмжигч . байгууллага, иргэдээс сонгуулийн бэлтгэлийн дансанд төвлөруулсэн болон сонгуулийн явцад оруулсан хандивыг төвлөрүүлж, мән дансаар дамжуулан зориулалтаар нь зарцуулна.
Шинэ нэр томъёоны тайлбар: "сонгуулийн бэлтгэлийн донс" гэдэг нь нэр дэвшихээр горилогч этгээдийн нэр дээр сонгуулиос нэг жил хүртэлх хугацааны өмнө нээгдэж, СЕХ-нд бүртгэгдсэн, тодорхой хугацаанд зардал гаргох эрхгүй донс мән. СЕХ нь сонгуульд нэр дэвшигчийг албон ёсоор бүртгэн овмогц уг этгээдийн сонгуулийн бэлтгэлийн дансанд төвлөрсөн хөрөнгийг нэр дэвшигчийн дансанд шилжүүлэх зөвшөөрөл олгоно. Нэр дэвшээгүй этгээдийн сонгуулийн бэлтгэлийн данс дахь хөрөнгийг дараагийн нэг удаагийн сонгууль хүртэл хадгалсны дараа эс хэрэглэвэл улсын орлого болгоно."
Ардчилсан оронд ард түмний төлөөлөл болж сонгуульд өрсөлдөхийг хүсэх нь иргэн бүрт оногдсон эрх чөлөө. Гэвч энә эрх чөлөөг яаж хэрэгжүүлэх вэ. Хэн нь хөрөнгө босгох эрхтэй вэ. Хэн нь иргэдээс мөнгө гуйх эрхтэй вэ гэдэг асуудап гарч ирдэг. Хүн бүхэн данс нээгээд, хэзээ ч юм болох сонгуулиар түрий барьж бусдаас мөнгө гуйдаг хавтгайрсан үзэгдэл газар авах вий гэж айх хэрэг гарч ирж байна. Ийм ч учраас улс төрийн үйл ажиллагааг шударга байлгах тухай ерөнхий хууль гаргасан улс орнууд байдаг. Тэдгээр ардчилсан орнуудын хууль дүрмээр тогтоосон нийтлэг жаяг нь "ард түмний тодорхой хэсгийн дэмжлэг авсан" хүнийг л сонгуульд бэлтгэх данс нээхийг зөвшөөрдөг байна.
Жишээлбэл, улс төрийн намаас нэр дэвшихийг хүссэн хүн өөрийн намынхаа жирийн гишүүдийн гарын үсгийг цуглуулдаг. Тодорхой тойрогт бүртгэлтэй намын гишүүдийнхээ 2-5 хувийн гарын үсгийг тодорхой хугацаанд багтан цуглуулж бүртгүүлснээр парламентын болон орон нутгийн сонгуульд намаасаа нэр дэвших эрх горилж, хөрөнгө босгох данс нээлгэх эрхтэй болдог. Үүнийг зарим оронд намын дотоод бүртгэлийн журмаар бүртгэдэг байхад, АНУ-д улсын "сонгуулийн бүртгэгч" хэмээх албан тушаалтан бүртгэдэг. Нэр дэвшихийг горилогчид намын дотоодод нэр дэвшигчийг тодруулахаас таван сарын өмнө, сонгуулиас бараг нэг жилийн өмнө хөрөнгө босгох үйл ажиллагаагаа эхлүүлэх боломжоор хангагдаж байдаг.
Ингэснээр улс төрийн намууд ард түмнийг төлөөлөх хүнийг парламентад илгээх эрхээ хадгалж үлдэж чадаж байна.
Харин бие даан нэр дэвшигчид хөрөнгө босгох данс нээх эрхээ авахын тулд тухайн тойргийн сонгогчдын тодорхой хувийн гарын үсгийг цуглуулах бөгөөд энә тоо нь нэр дэвших эрх авах тоо хэмжээнээс бага байдаг.
Сонгуульд нэр дэвшихээр горилогчид хангалттай хугацаа байсаар байтал хангалттай мөнгө босгож чадаагүй бол сонгуульд нэр дэвшихээсээ татгалзах нь түгээмэл үзэгдэл. Харин хөрөнгө босгох хангалттай хугацаа олгохгүйгээр нэр дэвших эрхийг алдагдуулах нь ардчилалд хортой.
Монголын ардчилал төлөвшихөд зайлшгүй үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол намууд болон бие даан нэр дэвшигчид сонгуульд шаардлагатай хөрөнгөө олон нийтийн хүсэл сонирхол, дэмжлэгт тулгуурлаж босгох дүрэм, журамтай байх явдал юм. Олон нийтээс гарын үсэг дэмжлэг авахгүйгээр, өөрөө өөрийгөө нэр дэвшүүлж хөрөнгө төвлөрүүлэх явдал өнөөгийн практикт түгээмэл байна.
Үүний нэг жишээ нь Ардчилсан Нам, Ардын Намд хэрэглэгддэг "нэр дэвшигчийн дэнчин" юм. Яг одоогийн байдлаар Ардчилсан Нам маань 2012 оны УИХ-ын нэр дэвшигчийн дэнчинг 50 сая төгрөг хэмээн тогтоосон байгаа. Ардын Нам энә тоогоо зарлаагүй боловч 100 сая төгрөгийн дэнчингийн сураг дуулдаж байна.
Тавин сая, зуун сая төгрөгийг өөрийн хөрөнгөөс гаргаж өгөх эмэгтэй улс төрч тун ховор. Энә журмаар явбал ирэх УИХ-ын сонгуульд эмэгтэй хүн нэр дэвшихэд туйлын хэцүү байх болно. Яаж ийгээд энә мөнгийг төлье гэхэд бид энә мөнгийг бусдаас гуйж босгох хэрэгтэй болно. Гэтэл бусдаас ил тодоор хөрөнгө босгох тухай, тэр тусмаа сонгуульд зориулж хөрөнгө босгох тухай ямар ч дүрэм журам алга. Хууль ч алга. Энә нөхцөлд хөрөнгө босгоод эхэлбэл залилангийн хэрэг болчих юм биш биз гэсэн болгоомжлол төрж байгаа юм. Бүр энгийнээр авч үзэхэд, хөрөнгө босгохын тулд "би нэр дэвших гэсэн юм аа, надад мөнгө өгөөч" гэж хэлэх болж байна уу.
Ийм л хэлэх үггүй байдалд ихэнх эмэгтэй улс төрчид, ихэнх бага орлоготой эрэгтэйчүүд ороод байна.
Хэрэв олон нийтийн санал, гарын үсгийн дэмжлэгийн босго, шалгууртай байж чадвал, тиим шалгуурыг давсан хэн бүхэн сонгуулийн бэлтгэл дансыг бардам, ил тод, хууль ёсоор нээж сонгуулийн зардалд шаардагдах хөрөнгийг босгож чадах билээ. Тэгж чадаж гэмээ нь нэр дэвшигчид, сонгууль, цаашлаад бүрдэх УИХ нь өөрөө ард түмний төлөөлөл болж чадна.
УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн төслийн хүрээнд яригдаж байгаа нэг асуудал бол сонгууль болохоос нэг жил хүртэлх хугацааны өмнө сонгуультай холбоотой аливаа үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох тухай зүйл юм. Энә нь сонгуулиас өмнө тойрог дээр хөрөнгө мөнгө их хэмжээгээр зарцуулах, тойрог, сонгогчдыг худалдан авах үйл ажиллагааг хязгаарлах гэсэн сайн талтай харагдана.
Гэвч сонгууль болохын өмнө бүтән жилийн турш хийгдэх ёстой хамгийн чухал үйл ажиллагаа бол сонгуулийн зардлын хөрөнгө бүрдүүлэх явдал. Энә чухал үйл ажиллагааг хуулинд огт дурдаж байсангүй. Энә үйл ажиллагааг хуулиар зохицуулалгүй орхигдуулснаас болж УИХ зөвхөн хөрөнгөлөг хүмүүсийн төлөөлөл болон хувирч байгаа тухай би дээр дурдсан.
Сонгуулийн өмнөх хөрөнгө босгох үйл ажиллагааг хориглож болохгүй бөгөөд харин хандиваар цугларсан хөрөнгийг зарцуулахыг нь хугацаатайгаар хорьж болно.
Ингэснээр иргэдийн итгэж, хандивласан хөрөнгийг буруу зориулалтаар ашиглахаас хамгаалж өгдөг билээ.
Иргэний танхимд үг хэлэх боломжийг ашиглан гурван асуудалд саналаа илэрхийлэхэд ийм байна. Эдгээр саналыг УИХ-ын хууль хэлэлцэх явцдаа анхаарч үзэхийг хүсч байна.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
"Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль - жендэрийн тэгш эрх"
хэлэлцүүлгээс гарсан санал, зөвлөмжийн төсөл
2011 оны УИХ-ын хаврын чуулганаар УИХ-ын тухай хуулийн шинэчилсэн төслийг хэлэлцэж буй энә үед жендэрийн тэгш байдлыг хангах, шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх, МХЗ-ыг хангах асуудал тулгамдаж байна. Хэдийгээр Монгол улс 2011 оны 2 дугаар сарын 2-нд Жендэрийн тэгш байдлыг хангах тухай хуулийг амжилттай баталсан ч улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эл асуудлыг хуульчлаагүй үлдээсэн юм. Харин 2010 оноос хойш УИХ дахь улс төрийн намууд сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулахыг бодлогын хувьд дэмжсэн энә үед улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх эрх зүйн орчин бүрдүүлэх нь нийгэм дэх шудрага ёсны асуудал мен гэж үзэж байна.
Ардчилал хөгжсөн орнуудад сонгуулийн тогтолцооны шинэтгэлээр дамжуулан шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо, төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд чиглэж ажиллаж байгаа бөгөөд Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хууль, эсвэл улс төрийн намын тухай хуулиар эмэгтэй нэр дэвшигч дэвших болон парламент дахь суудал хадгалах квот зэрэг түр арга хэмжээг хэрэглэж байна. Монгол улс ч мән адил НҮБ-ын МХЗ болон нийгэм, улс төрийн салбарт жендэрийн тэгш эрхийг хангахын төлөө ажиллаж байгаа энә үед УИХ-ын сонгуулийн хуулийн шинэтгэлд дээрх асуудлыг тусгах цаг нь болжээ гэж дүгнэлээ.
Зөвлөмж:
1. 2005 онд Монгол Улсын Их Хурлын 25 дугаар тогтоолоор "Монгол Улсын Мянганы Хөгжлийн Зорилтууд-ыг баталсан бөгөөд 2015 онд улс төр, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог 30 хувь болгож нэмэгдүүлэх зорилтыг биелүүлэх,
2. 2005 оны УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 28.2 дахь заалт "нам, эвслээс нэр дэвшигчдийн 30-аас доошгүй хувь нь эмэгтэйчүүд байх" гэсэн заалтыг хуулийн төсөлд шинээр найруулж оруулах,
3. Жендэрийн тэгш байдлыг хангах тухай хуулинд орхигдсон улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд жендэрийн тэгш эрхийг хангах зэрэг бодлогыг нэн яаралтай хуульчлахыг зөвлөж байна.
Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулинд оруулах санал:
1. УИХ-ын сонгуулийн хуульд "нам, эвслээс нэр дэвшигчдийн 30-аас доошгүй хувь нь нэг жендэрийг төлөөлсөн байх" гэсэн заалтыг оруулах,
2. 39.3.Энә хуулийн 39.1-д заасан дансанд нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн өөрийн хөрөнгө, дэмжигч байгууллага, иргэдээс сонгуулийн бэлтгэлийн дансанд төвлөруулсэн болон сонгуулийн явцад оруулсан хандивыг төвлөрүүлж, мән дансаар дамжуулан зориулалтаар нь зарцуулна.
Улс төрийн нам, УИХ-ын гишуудэд хандсан уриалга
1. УИХ-ын сонгуулийн хуулийн шинэчлэлийг холимог, прорциональ давамгайлсан системээр хийх
2. УИХ-ын сонгуулийн пропорциональ хэсгийн нэрсийн жагсаалтанд эрэгтэй, эмэгтэй нэр дэвшигчийг тэгш байрлуулах механизмыг тодорхой болгох
3. УИХ-д эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл, оролцоог нэмэгдүүлэх бодлогыг Улс төрийн намууд хэрэгжүүлэх эр зориг гаргаж, бодит байдалд мэдрэмжтэй хандах/жендэрийн мэдрэмжтэй улс төрийн намыг төлөвшүүлэх/
4. Улс төрч эмэгтэйчүүдийг чадавхижуулах
5. Улс төрд эмэгтэйчүүдийг дэмждэг нийгмийн сэтгэл зүйн хандлагыг бий болгох
