“Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар “Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба шударга ёс” үндэсний чуулганы эхний эхний өдрийн хуралдаан төрийн ордонд өнөөдөр дөрөвдүгээр сарын 14-нд болов. Чуулганыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нээж үг хэлсэн бөгөөд энэ өдөр 11 салбар хуралдаан хийлээ.
“Шүүхийн бие даасан байдал” сэдвээр ярилцсан нэгдүгээр салбар хуралдаанд оролцогчид “Шүүхэд улстөрчид, намаас дарамт үзүүлэхийг хориглох, төсвийг нь УИХ шууд баталдаг болох, шүүгчийг хараат бус байлгах, ингэхдээ шүүхийн мэргэшлийн болон захиргааны удирдлагыг ялгаж зааглах, баг бүрдүүлэх нэрийн дор нөлөөлөхгүй байх, өөрийн нь зөвшөөрөлгүй шилжүүлбэл Ерөнхий шүүгчид хариуцлага тооцох хэрэгтэй” гэж байлаа. Процессийн буюу байцаан шийтгэх ажиллагааны хараат бус байдлыг хангахдаа хэргийг хууль зүйн бүрэн үндэстэй шийдвэрлэх орчин бүрдүүлэх, нөлөөлсөн гэж үзэх нөхцөлүүдийг хуульчлах, зохигчдоос шүүгчтэй, шүүгчдээс хэргийн оролцогчидтой харилцахыг зөвхөн бичгээр эсвэл өмгөөлөгчөөр дамжуулдаг, нэг талын өмгөөлөгч уулзах хүсэлт тавихад нөгөө талын өмгөөлөгчид мэдэгддэг байх, шүүхийн үйл ажиллагаатай холбоотой стандартыг бий болгох нь зүйтэй. Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн даргыг хараат бус хуульчдын холбооноос санал болгон томилдог, орон тооны, бие даасан албан тушаал гэж үзье. Шүүгч, шүүхийн байгууллагын захиргааны албан хаагчдын нийгмийн асуудал, эрх зүйн хамгаалалтыг тодорхой болгоё гэсэн санал гаргав. Хууль бус шийдвэр гаргасан шүүгчид хэн хариуцлага тооцох, сахилгын болон мэргэшлийн хороо хэрхэн ажиллах зэргийг оролцогчид бас онцлон ярилаа.
“Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа” гэсэн хоёрдугаар салбар хуралдаанд оролцогчид гурван асуудалд голлон анхаарав. Нэгд шүүхийн өмнөх шатанд хялбаршуулсан журмаар хэрэг шийдвэрлэх ажиллагааг боловсронгуй болгоё. Ингэхдээ шүүгч эвлэрэл, зуучлалын механизмыг хэрэглэх, шүүхийн дэргэд ийм төв байгуулах, бүр болохгүй бол шүүхэд хандах эрх нь нээлттэй байя. Эвлэрүүлэн зуучлагч нь тусгай зөвшөөрөлтэй эсвэл тухайн тодорхой салбараар мэргэшсэн эрх бүхий хүмүүс, хуульчид байж болно. Харин тэмдэгтийн хураамж төлөхөд нь төрөөс хөнгөлөлт үзүүлдэг, эвлэрлийн гэрээг шүүгч баталгаажуулж, захирамж гаргадаг байх нь зүйтэй. Хоёрт арбитрын шүүх ажиллагааг боловсронгуй болгомоор байна. Арбитрын тухай хуульд зохицуулалт оруулж, хоёрхон биш мэргэжлийн бусад байгууллагад байгуулах эрх нээх, төрөлжүүлэх, арбитрч байх нөхцөл шалгуурыг дээшлүүлж, босгыг өндөрсгөх хэрэгтэй гэж үзлээ. Гуравт шинэ төрлийн хариуцлагууд бий болгууштай байна. Тухайлбал шүүгч тухайн этгээдийн тодорхой эрх, үйлдлийг хугацаа заан хязгаарладаг байя. Шүүхийн зарлан дуудах авсан этгээд нэг удаа ирээгүй бол албадан авчирдаг болъё. Хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хугацаа хожих гэсэн оролдлогыг хуулиар хаая. Холбогдох зардлыг хойшлуулах хүсэлт гаргаж буй этгээдээр төлүүлдэг, эвлэрлийн гэрээг хуулийн адил үздэг шүүхийн практик бий болгоё. Худалдааны шүүх хэрэгтэй байна. Шинжээчийн үүрэг хариуцлагыг хуулиар тодорхой болгон чангатгамаар байна гэсэн саналууд гаргав.
Гуравдугаар салбар хуралдаанаар “Прокурорын байгууллагын үйл ажиллагаа”-г хөндөн ярилаа. Хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах явцад Эрүүгийн хууль буруу хэрэглэсэн, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль болон хүний эрхийг зөрчсөн тохиолдолд прокуроруудад хариуцлага тооцдог механизмтай болмоор байна. Прокурорын байгууллагын үндсэн чиг үүрэгт төрийг төлөөлөн иргэний нэхэмжлэл гаргах ажиллагааг тодорхой болгон тусгаж, иргэний болон захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэхэд оролцоог нь нэмэгдүүлмээр байна. Хүний эрхэнд халдах зөвшөөрлийг зөвхөн шүүх өгдөг дэлхийн жишгийг нэвтрүүлж, прокурорын зарим бүрэн эрхийг өөрчилмөөр байна. Тухайлбал хураан авах, нэгжлэг хийх, эд хөрөнгө битүүмжлэх, албан үүргээ биелүүлэхийг түр түдгэлзүүлэх зэрэг хүний эрх, эрх чөлөөнд халддаг онцгой байцаан шийтгэх ажиллагааг гагцхүү шүүгчийн зөвшөөрөл, шийдвэрээр хэрэгжүүлж болно. Прокурорын эдийн засгийн хараат бус байдлыг хангах, эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс өмнө хэрэг илрүүлэхийн тулд явуулж байгаа гүйцэтгэх ажиллагааг зөвхөн прокурорын зөвшөөрлөөр хийж байхаар хуульд тусгах, төрийг төлөөлөх талаарх хуулийн заалтуудыг өөрчлөх, прокурорын ёс зүйн стандартыг бий болгох, прокурорын хяналтыг иргэний нийгмийн хамт хэрэгжүүлэх, мөрдөн байцаах байгууллагуудыг улсын хэмжээнд нэгтгэж, нэг удирдлагатай болгон прокурор эрүүгийн хэргийг мөрдөн шалгах ажиллагааг удирдан чиглүүлж, нотлох баримтуудыг бүрдүүлдэг эх газрын тогтолцоонд нийцүүлэх, хүний эрхэнд халддаг гүйцэтгэх ажлын журмыг прокурор хянан зөвшөөрөл олгож хэвшүүлэх зэрэг санал дэвшүүллээ. Мөн хуулийн байгууллагуудын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн цахим сүлжээ байгуулахын чухлыг олон хүн онцлон хэлж байлаа.
“Эрх зүйн боловсрол, үргэлжилсэн сургалт” гэсэн дөрөвдүгээр салбар хуралдаанд оролцогчид хуулийн сургуулийн багш нарын хүрэлцээг нэмэгдүүлэх, чадваржуулах, мэргэшүүлэн бэлтгэх, заах арга зүйг өөрчлөх, хуулийн төсөл боловсруулах ажилд тэднийг татан оролцуулах, практикт суурилсан сургалтыг нэвтрүүлэх, хичээлүүдийг төрөлжүүлж, уул уурхай, үнэт цаас, хар тамхи гэх мэт шаардлагатай чиглэлээр эрх зүйчдийг мэргэшүүлэх, сургалтын хөтөлбөрт хүний эрхийн хичээлийг багцлах, хичээлүүдэд хүний эрхийн агуулгыг нэвтрүүлэх, улсын хэмжээнд эрх зүйчдийн нэгдсэн шалгалтыг бий болгох, дунд мэргэжлийн хуульчид бэлтгэх, хуульчийн үргэлжилсэн, давтан сургалтыг боловсронгуй болгох, шинэчилж байх, олон улсаас туршлага судлах, хууль зүйн үндэсний хүрээлэнг өргөтгөж, эрх зүйч, хуульчдыг мэргэшүүлэх, орон нутаг дахь хуульчдыг төвийн онлайн сургалтад хамруулах нөхцөл бүрдүүлэх, зайны сургалтыг хөгжүүлэх, дотоодын эрх зүйн боловсролын стандартыг дэлхийн жишигт нийцүүлэх, хуулийн сургуулийн зохион байгуулалтыг өөрчлөх, академик удирдлага, менежментийн удирдлагыг салгах, эрх зүйч, хуульчдыг үргэлжилсэн сургалтаар бэлтгэдэг шаталсан тогтолцоог бий болгохыг чухалчилж байв.
Тавдугаар салбар хуралдаан “Шүүхийн зохион байгуулалт, хүртээмж” сэдвээр боллоо. Шүүхийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж буй асуудлуудын нэг нь шүүгчийн ажлын ачаалал аж. Нийслэл хот, суурин газар, орон нутгийн шүүхийн шүүгчдийн ажлын ачаалал харилцан адилгүй юм байна. Иймээс шүүхийн бус журмаар шийдвэрлэх хэлбэрүүдийг өргөнөөр нэвтрүүлэх, цахим засаглалыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж ярьж байна. Нийслэл, дүүргийн шүүгчдийн ажлын ачаалал асар ихээс хэргийн шийдвэрлэлтэд нөлөөлөх суурь нөхцөл болдог тул шүүхийг засаг захиргааны харьяаллаар бус тойргийн зарчмаар хүн амын тоо, хэргийн ачааллыг харгалзан байгуулах нь зүйтэй. Шүүхийн ачааллыг нэмэгдүүлдэг бас нэг хүчин зүйл нь давж заалдах. Тэгэхлээр давж заалдах шатны шүүхийн хэрэг, маргаан шийдвэрлэх эрх хэмжээг тодорхой болгоё. Сүүлийн үед нарийн туршлага, ур чадвар шаардах гэр бүлийн, уул уурхайн маргааны гэх мэт дагнасан шүүх байгуулах шаардлага нэмэгдэж байна. Иргэдийн төлөөлөгчийг сонгох, томилох, сургах, бэлтгэх механизмыг тодорхой болгох, оролцоог бодитой, үр дүнтэй байлгах, шүүх хуралдааны тэмдэглэлийн үнэн зөвийг баталгаажуулж, гарын үсэг зурах, бас татгалзах эрх олгомоор байна. Дээд шүүхийн хийдэг хуулийн тайлбарыг хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой байдлаар авч үзүүштэй гэсэн саналуудыг оролцогчид хэллээ.
“Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа” сэдвээр зургадугаар салбар хуралдааныг хийв. Энд хүмүүс захиргааны хэргийн шүүхээр хянан шийдвэрлэгдэх хэргийн харъяаллыг тодорхой болгож, мөрдөн шалгах зарчмыг нэг мөр хэрэгжүүлэх эрх зүйн өөрчлөлт хийх, мэтгэлцэх зарчмыг үнэлэх механизмыг суулгах хэрэгтэйг онцолж байв. Мөн захиргааны хэргийн шүүхэд нийтийн эрх ашгийг төлөөлөх, нэхэмжлэл гаргах эрхийг нээж өгөх, буруутай захиргааны албан тушаалтанд шүүхийн шийдвэрээр хариуцлага ногдуулах, энэ шүүхийн шүүгчдийг мэргэшүүлэхийн чухлыг дурьдав.
Долдугаар салбар хуралдаан “Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа” сэдвээр өрнөлөө. Оролцогчид цагдаагийн байгууллагын тогтолцоо, чиг үүргийг зохистой болгох, цагдаагийн ажилтны ёс зүй, харилцааны соёлыг сайжруулах, улстөр, эдийн засгийн хараат байдлыг арилгах, гэмт хэргийн төрлөөр мэргэшүүлэх, нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар ажилд авах, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нарыг Цагдаагийн ерөнхий газраас салгах хэрэгтэй гэж ярив. Цагдаагийн байгууллагыг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн хэв журам сахиулах үүргийг нь хэвээр үлдээж, бусад дайвар үүргээс чөлөөлөх, албаны стандарт тогтоож, цагдаагийн ажлын байр, нийгмийн болон амьжиргааны баталгааг сайжруулахын ач холбогдлыг хүмүүс дурьдаж байлаа.
“Ял, шийтгэл хэрэгжилт” гэсэн наймдугаар салбар хуралдаанд оролцогчид дараах гурван асуудлын хүрээнд ярилцсан юм. Нэгд ял шийтгэлийн хэрэгжилт, хоёрт баривчлах болон хорих ял эдлүүлэх нөхцөл, хуулийн шаардлага, гуравт ялтныг нийгэмшүүлэх талаар саналаа хэлэв. Торгох ялыг хөрөнгө, төлбөрийн чадварыг харгалзаж оноох, хугацаа зааж, хэсэгчлэн төлөх боломж олгох, төлөхгүйгээр ялаас мултардгийг өөрчилж хорих ял оноох, мөрдөн шалгах ажлыг эртээс эхлэн хөрөнгөө бусдад шилжүүлэхээс сэрэмжлэх, эд хөрөнгийг битүүмжлэх, хураах, албадан ажил хийлгэх, ажлын байр гаргаж өгөхгүй байгаа Засаг даргад хариуцлага тооцох, баривчлах ял эдлүүлж буй байрны нөхцөлийг сайжруулах, дэглэмийн ялгааг тодорхой болгох, хорих байрны стандартыг нэвтрүүлэх, ялтныг суллагдахаас нь зургаан сарын өмнөөс нийгэмшүүлэх арга хэмжээ авахын чухлыг санал болгов.
Есдүгээр салбар хуралдаанаар “Шүүгчийн сонгон шалгаруулалт”-ын асуудлыг хэлэлцэн дараах саналуудыг гаргалаа. Хуульч эрдэмтдийг шүүхэд орох үүд хаалгыг нээх, ерөнхий шүүгчид нэр дэвшүүлэх хуучин журмыг халж, мэдлэг, ур чадвар, нэр хүнд, ёс зүйн төлөвшлийг үнэлдэг болох, шүүгчийг томилохдоо нас, төлөвшил, эрүүл мэнд, хорт зуршил, олон улсын гэрээ, конвенцийн талаарх болон хэрэг шийдвэрлэсэн байдлыг судалсан мэдлэг зэрэг шалгуур тогтоох, шүүгчийн шагнал урамшууллын тогтолцоог өөрчилмөөр байна гэсэн юм.
“Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа” сэдэвт аравдугаар салбар хуралдаанаар иргэдийн ухамсрыг дээшлүүлэх арга хэмжээ авах, хөрөнгийн үнэлгээг бодитой хийдэг болгох, шийдвэр биелүүлээгүйгээс үүсэх хариуцлагыг хатуу тооцох, олон шат дамжин хугацаа хождог байдлыг өөрчлөх, шийдвэр гүйцэтгэлийн давхардлыг арилгах, хугацаа заах, иргэдэд хүрч ажиллах, зардал, урамшууллыг хянах, шийдвэр гүйцэтгэгчдийн боловсролыг дээшлүүлэх, тэднийг Ерөнхийлөгч томилдог байх, ялтай байх хугацааны мэдээллийн санг шинэчлэх, шүүх шийдвэрийнхээ биелэлтэд өөрөө хяналт тавих, өрийн шорон байгуулах зэрэг олон санал дэвшүүлжээ.
Арваннэгдүгээр салбар хуралдаанаар “Хохирогч, гэрчийн эрхийн хамгаалалт”-ын асуудлыг хэлэлцэв. Орон нутагт өмгөөлөгчдийн тоог нэмэгдүүлэх, гэрч, хохирогчдод үзүүлэх үйлчилгээг сайжруулах, тэднээр худал мэдүүлэг өгүүлдгийг зогсоох, иргэд шүүхэд өөрийгөө төлөөлүүлэх, төлөөлөх, учирсан хохирлыг бодитой үнэлэх, прокурор, цагдаагийн байгууллагад гэрч, хохирогчийг хамгаалах тусгай алба байгуулах, төлбөрийн чадваргүй хохирогчийн өмгөөллийн асуудлыг шийдэхийг оролцогчид санал болголоо.
Салбар хуралдаан бүрт УИХ-ын гишүүн, эрдэмтэн судлаачид, нэрт хуульчид, иргэний нийгмийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, шүүх эрх мэдлийн байгууллагынхан, иргэд, хуулийн чиглэлээр сурч буй оюутнууд оролцов. Чуулганы ажиллагаа маргааш үргэлжилнэ.
