Шударга ёс бол бүх нийтийн үйлс.
Шударга ёс бол төр ард түмний алтан гагнаас.
Ажиллаж байхдаа шударга бай.
Энд хүрэлцэн ирсэн Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүд, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцдог нийт байгууллагын төлөөлөгчид, мөн төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, бизнесийн байгууллагын төлөөлөл, манай оронд ажиллаж амьдарч байгаа Элчин сайдын яамд, дипломат газрын төлөөлөл, хүндэт зочдын өнөөдрийн түмэн амгаланг айлтгая.
Цагаан зөвлөхийн хэлснээр, энэ чуулганд оролцох хүсэл сонирхолтой хүмүүсийн тоо асар их байсан, одоо ч тийм байна. Энэ байдлаас харвал энэ чуулганы үйл ажиллагаа үнэхээр чухал байна. Монгол оронд ажиллаж амьдарч байгаа иргэдээс гадна Киргиз улсаас Их хурлынх нь дэд даргаар ахлуулсан парламентын төлөөлөгчид ирсэн. Монгол Улс парламентын засаглалыг сонгосноос хойш бидний олсон ололт, гаргасан алдаа, авсан сургамжийн талаар энэ хүмүүс сонирхож байгаа. Бид нарлаг Киргиз орноос ирсэн анд нөхөдтэйгээ өөрсдийнхөө сургамж, өөрсдийнхөө явсан замын талаар санал бодлоо хуваалахдаа таатай байх болно гэдгийг энэ индэр дээрээс хэлэх нь зөв байхаа гэж бодож байна. Ямар учраас ийм чуулган хийх болсон талаар товчхон хоёр гурван зүйлийг хэлье.
Хамгийн гол нь ярилцъя гэж байгаа юм. Энд ирсэн улсууд санал бодлоо чөлөөтэй хэлье, ярилцъя. Энэ 20 жилийн хугацаанд шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд нийгэмд шударга ёс бий болгох хүрээнд юу дутагдаж байна, юу болохгүй байна, юу болж байна гэдэг талаар манай ард иргэд, гэртээ суугаад зурагт харж байгаа хүн ч гэсэн бүгдээрээ тодорхой ойлголтой болж байгаа. Юу болохгүй байна гэдгийг мэдээд байна. Одоо хүмүүс яаж засахав гэдэг талаар тодорхой санал дэвшүүлдэг болсон. Хамгийн гол нь яаж засах вэ гэдэг саналыг цаасан дээр буулгаад яаж хэрэгжүүлэх вэ? Гэдэг дээр амьдралд хэрэгжилт нь дутаад байна. Манайд юм болохгүйг мэддэг хүмүүс ихтэй, яаж засахыг мэддэг хүмүүс ихтэй. Яг хэрэгжүүлэх дээрээ очоод ажил нь унадаг байдалтай байна.
Энд, хуулийг баталдаг манай Их хурлын гишүүд өргөн төлөөлөлтэй оролцож байна. Засаг захиргааны байгууллагын нөхдүүд бүгдээрээ оролцож байна. Бид энэ үйл ажиллагааг өнөөдөр Монгол телевизээр дамжуулж, нийт ард иргэдийг энэ чуулганы үйл ажиллагааг сайн хар, сайн оролц гэж хэлж байгаа юм.
Шударга ёсны зарчмыг бүгдээрээ ойлгох хэрэгтэй. Шударга ёс бол гүйцэтгэлийг шаарддаг. Ажиллаж байх хугацаандаа шударга бай. Чи өнөөдөр цагдаагаар ажиллаж байгаа бол ажиллаж байхдаа шударга, ажлаа хуулийн дагуу сайн хий. Шүүгчээр ажиллаж байгаа бол хуулийн дагуу шүүгчээ сайн хий. Их хурлын гишүүн байгаа бол шударга ёсыг бий болгоход шаардлагатай тэр хуулийг гаргаж өгөх ажлыг л хий. Манай дарга нар гарч явчихаад дараа нь нийгэм шударга бус байгааг гайхдаг. Засаг дарга Засаг даргаасаа буучихаад “Хөөх манай аймаг чинь ямар айхтар шударга биш байсан юм бэ?” гээд гайхаад яваад байх юм. Их хурлын гишүүн байсан хүн Их хурлаасаа гарчихаад, Их хуралдаа дахиж сонгогдож чадахгүй болохоороо шударга бусыг гайхаж явдаг. “Дан дээлтэй гарсан юмсан” гэдэг шиг дээл нь дан болоод ирэхээр нийгэм шударга бус байна гэдгийг ойлгож эхэлж байна. Давхар дээлтэй байхдаа шударга ёсыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Энэний төлөө зүтгэх ёстой.
Ийм учраас өнөөдөр Ерөнхийлөгч нь адилхан, энд сууж байгаа Их хурлын гишүүн ч адилхан, Засгийн газрын гишүүн ч адилхан, жирийн шүүгч, хорооны засаг дарга ч адилхан ажиллаж байхдаа байж байгаа газар бүхнээ шударга байдлыг бий болгохын төлөө л ажилла. Аливаа шударга ёс юуг нэхдэг вэ? гэхээр шударга ажиллагааг нэхдэг. Үр дүнг нэхдэг. Хамгийн гол нь үр дүнгээр хэмжигддэг ийм үнэт зүйл гэдгийг та бүхэн ойлгож байгаа.Ийм ойлголт өнөөдрийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын хүрээнд нэгэнт бүрэлдсэн гэдгийг би энд хэлмээр байна.
2010 оны 4 сарын 15-нд Монгол Улсын ҮАБЗ-өөс “Шүүх, эрх мэдлийн хүрээнд шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх тухай” зөвлөмж , “Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шинэтгэлийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр”-ийг баталсан байгаа. Энэ юуг харуулж байна гэхээр Монгол Улс төрийн дээд эрх мэдэлдээ, хамгийн дээд байгууллагынхаа хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайд суугаад ярилцаад монголын нийгэмд шударга ёс хэрэгтэй юм байна, энэ шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх хэрэгтэй юм байна, цаашдаа хийх ажил их байна гэж нэгдсэн ойлголтонд хүрсэн гэсэн үг. Бид нийгмээ шударга болгохын төлөө явж байна, бид энийг хийх хэрэгтэй байна, улс төрийн эр зориг нь байна гэдгээ хамгийн дээд түвшиндээ, улс орондоо, олон улсад тунхагласан гэсэн үг. Тэгэхээр ийм баримт бичиг гарлаа, одоо энийг амьд ажил болгоё, амьд оролцоо, амьд яриа болгоё гэж өнөөдрийн зөвлөгөөнийг хийж байгаа юм.
Ерөнхийлөгч, Засгийн газарт, шүүхийн шинэтгэлийг хийхэд шаардлагатай холбогдох хуулиудыг санаачил гэсэн үүрэг өгсөн. УИХ-д, хуулиудыг нэн даруй хэлэлцэн батал гэсэн үүрэг өгсөн. Засгийн газар шинээр батлагдах хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай зохион байгуулалт, төсөв санхүүгийн хуулинд тусгагдсан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах ёстой. Одоо энэ ажлаа бид шат шатандаа хэлэлцэж хийх хэрэгтэй байна.
Хамгийн гол нь өнөөдөр шударга ёсыг, шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийг эрх мэдэлтэй нь биш, эрх мэдэлгүй нь илүү шаардаж байна. Нийгэм шударга биш байгаагаас хожиж байгаа хэсэг нь биш хохирч байгаа хэсэг нь илүү шаардаж байгаа. Ерөнхийдөө энэ урсгал хоёр талаасаа явж байна. Улс төрийн хүрээ, Их хурлын хүрээ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн хүрээлэлд байгаа улсууд бүгд нийгэмд шударга ёс хэрэгтэй байна гэдгийг ойлгож эхэлж байна. Нөгөө талаас, ард иргэдийн зүгээс энэ шаардлага явж байна. Энэ урсгал хоёр талаасаа явж байгаа учраас өнөөдрийн үндэсний чуулган болж байна.
Ойрын жилүүдэд монгол улсыг, монголын ард түмнийг, биднийг юу хүлээж байна вэ?
Би эдийн засгийн талаас нь хоёр гурван зүйл хэлье. Олон улсын валютын сан болон, дэлхийн улс орнуудын хөгжлийг судалдаг судлаачдын гаргасан дүгнэлтийг харж байхад ойрын жилүүдэд эдийн засаг нь хамгийн хурдацтай тэлэх орнуудын тоонд Монгол Улс орсон байна. Эдийн засгийн орлого нь хамгийн хурдан нэмэгдэх орнуудын тоонд Монгол улс орж байна. Энэ дээр хүн эргэлзэхгүй, маргахгүй байх гэж бодож байна. Мөн судалгаагаар ойрын жилүүдэд Монголын эдийн засаг 10%-иас дээш өсөлттэй байхаар байна. 2010 оны дүнгээр, монгол төгрөг дэлхий дээр хамгийн чанга ханштай үндэсний валют болж гарч ирж байсан. Та бүхэн энэ тухай мэдэж байгаа байх.
Нэг үгээр хэлбэл бидний эргэн тойрон баялаг, мөнгө санхүү бий болж байна. Гэтэл энэ бүхний үр шим нь өнөөдөр хаана байна аа? Гурван хүний нэг нь ядуу байна. Зарим нь 70% нь ядуу байна гэдэг. Чанга төгрөгний ач тус хаана тусаж байна? 10%-иар өсөж байгаа эдийн засгийн ач тус хаана байна? Ард иргэдэд хүрч байна уу? Баялаг бий болоод байдаг, тэр нь, жирийн иргэн, жирийн ард түмэнд, монгол хүмүүст баригддаггүй, хүрдэггүй болчихоод байна. Тэгэхээр энэ хар нүх нь хаана байна? Энэ баялгийг сорж алга болгоод байгаа энэ зүйл хаана байна гэдгийг л бүгдээрээ олж харах хэрэгтэй.
Миний хэлдэг үг байдаг, хэрвээ нийгэмд 5% нь их баян, 80% нь их ядуу байх юм болбол тухайн нийгэмд цэцэг ургахгүй, сайн сайхан ирэхгүй. Өнөөдөр бид цөөхөн байгаа баячуудаа, ядуу байгаа олонхиосоо хамгаалах уу? Цөөхөн байгаа баячуудаасаа ядуу олонхио хамгаалах уу? Нийгмийн хөгжил тогтвортой, үр нөлөөтэй, сайн сайхан болж чадахгүй байгаад аль алиных нь санаа зовж байгаа. Энэ бүхнийг алга болгоод байгаа юмыг явж явж бариад үзсэн чинь хууль хяналтын байгууллагын ажил болохгүй байна, шударга ёс байхгүй дээр очиж байна. Тэр том хар цоорхой чинь энэ бүх баялгийг сорж алга болгож байна. Тэрний цаана хэн хожив гэхээр албан тушаалтай, мөнгөтэй, төгрөгтэй, тэрнийг соронз мэт тодорхой нөлөөгөөр татаж чаддаг, цөөхөн нөхдүүд хождог, бусад нь байнга төлөгчид байдаг. Бусад нь байнга хохирогчид байдаг.
Өнөөдөр бид энд,Төрийн ордны их танхимд цуглаад нийтийн тухай ярих гэж байна.Монголын ард түмний 80%-ийн тухай, 90%-ийн тухай ярих гэж байна, тэр хүмүүсийн эрх ашгийн тухай ярих гэж байна. Нөгөө талд нь тэр баялгийг бүтээгээд, татвараа төлөөд явж байгаа, улс орондоо зүтгэж байгаа тэр хүмүүсийн тухай бас ярьж байна. Аль алиных нь ашиг сонирхлыг энд ярьж байж шийдэлд хүрнэ. Баялаг гэдэг “шар тос тогтоно” гэдэг шиг гэдсэнд тогтож байж, тухайн нийгэм, ард түмэнд тогтож байж, нийгмийн хөгжил тогтвортой, зөв болдог. Ямар хөгжлийг тогтвортой хөгжил гээд байна гэхээр үр шимтэй, иргэдэд хүртээмжтэй хөгжлийг л тогтвортой хөгжил гэж байгаа юм. 1990 оноос хойш монголын үндэсний нийт бүтээгдэхүүн 20 дахин нэмэгдсэн байгаа. Гэтэл энэ өсөлт ард иргэдийн амьдралд тусав уу? Энэ асуултад хариулах гэж бид өнөөдөр цугласан.
Хаврын энэ налгар өдрийн өглөө эрт босоод “Шүүх, эрх мэдлийн шинэчлэл ба шударга ёс” гэдэг сэдэвтэй үндэсний чуулганд хүрч ирж байгаа Их Хурлын гишүүдэд би үнэхээр баярлаж байна. Энд зуу зуугаараа ирж байгаа шүүгч нарт би баярлаж байна, прокурорын ажилтнуудад баярлаж байна, цагдаагийнханд баярлаж байна. Энд орж ирээд сууж байгаагаараа, энэ үйл ажиллагааг ажил болгож байгаагаараа та бүхэн өнөөдөр монголын нийгэмд шударга ёсыг бий болгоё гэж байна.
Шударга ёс шударга царайлснаар тогтохгүй байна.
Одоо шударга ёс гэдгийг хийж байж бүтдэг юм байна, түүнээс биш шударга царайгаар бүтдэггүй юм байна, албан тушаалаар бүтдэггүй юм байна, халагдсаныхаа дараа гэнэт мэдээд бүтдэггүй юм байна гэдгийг одоо та бүхэн ойлгож авч байгаа байх.
Өнөөдөр бид эдийн засгийн баялгийн тухай олон удаа ярьж байна. Эдийн засгийн чуулган өнгөрсөн жил болсон, энэ жил боллоо. Монголын нүүрсний тухай дэлхийгээс ирээд ярих юм. Таван толгой гэж том орд бий болж байгаа, 10%-ийг нь ард түмэндээ тарааж өгнө гэж ярьж байна. Одоо энэ яригдаж байгаа яриатай цуг бид нийгмээ зөв болгох, хүн ардынхаа хүсэн хүлээж байгаа амьдрал, хүлээлтийг зөв шийдэж, асуудлы нь зөв болгохын тулд өнөөдөр шударга ёсны энэ чуулганыг, шүүхийн эрх мэдлийг шинэчлэх тухай энэ чуулганыг хийх шаардлагатай байгаа юм.
Би энд бас нэг санаа хэлэх гэж байна. Үр ашиггүй хууль шүүхийн тогтолцооны зардал гэж байдаг. Хэрвээ тухайн оронд хууль шүүхийн тогтолцоо нь үр ашиггүй байгаа бол, шударга ёс хэрэгжиж чадахгүй байгаа бол, нийт хөрөнгө оруулалтын 20%-ийг цаашаа үргээдэг гэж байгаа юм. Манайд энэ тоо илүү байгаа шүү. Үр ашиггүй хууль шүүхийн тогтолцооны зардал хөрөнгө оруулалтын 20%-ийг цаашаа үргээдэг, ажлын байрыг 20%-иар бууруулдаг. Тэгэхээр өнөөдөр биднийг хараад сууж байгаа ажилгүй, амьдрал нь хүрэхгүй байгаа хүн одоо ажилгүй байгаагийнхаа бас нэг сэжмийг, нэг утгыг ойлгож авч байгаа байх. Яагаад гэвэл энэ нийгэмд шударга ёс чинь байхгүй байна, надад бий болох ёстой байсан ажлын байрны мөнгө өөр нэг албан тушаалтан руу очсон юм байна, аягүй бол тэр нөхөр тэр мөнгөө гадагшаа шилжүүлээд, монголын баялаг гадна байрлаж байгаа учраас гадна хүн ажилтай болоод байна, манай хилийн цаана үйлдвэр баригдаад байна, манай хилийн цаана бүтээгдэхүүн бий болоод байна, манай хилийн дотор бий болохгүй байна. “Монголын эрх баригчид үүнийг олж харахгүй байгаа учраас би ажилгүй байгаа юм байна, өнөөдөр шүүхээ, хууль хяналтын байгууллагаа шударга болгох ажлаа хийж чадахгүй байгаа учраас миний амьдрал муу байгаа юм байна” гэдгийг одоо энэ хүн харж байх ёстой. Муу хуулийн байгууллага, муу хуулийн ажилтан, муу хуулийн үнэ цэнэ гэж байдаг. Зөвхөн өөрөө муу байгаад зогсохгүй, муугийн уршиг олонхид гэж байдагтай адилхан, өөрийн чинь муугаар монголын мянган залуу өнөөдөр ажилгүй явж байна. Тэгэж бодож өнөөдөр сэрсэн болбол, тэгэж бодож энэ чуулганд ирсэн болбол энэ чуулганаас үр дүн гарна гэж би хувьдаа бодож байна.
Би Монгол Улсын Төрийн тэргүүн, Ерөнхийлөгчийн албыг өнөөдөр хашиж байгаагийн хамгийн гол шалтгаанаа юу гэж ойлгодог гэхээр манай нийгэмд шударга ёс ус агаар шиг хэрэгтэй байна, шүүх эрх мэдлийн шинэтгэл явахгүй байгаа учраас би энд зогсож байна гэж ойлгож байна. Сонгуулийн үеэр гол тавьж байсан зүйл нь шударга ёсны тухай асуудал байсан. Үүнтэй холбож харж байна. Та өнөөдөр энд ирээд “Нийгэмд, шударга ёсны чиглэлээр бид ажил хийх хэрэгтэй байна. Энэ ажлыг хийе” гэж Ерөнхийлөгчид хэлж байгаа нь, Ерөнхийлөгчөөр дамжуулаад яг Танд хэлсэн гэсэн үг. Өнөөдөр энд сууж байгаа Их хурлын гишүүнд хэлсэн гэсэн үг. Улс төрийн албан тушаалтнуудад хэлсэн гэсэн үг. Хуулийнханд хэлсэн гэсэн үг.
Монголын ард түмнийг бүтнээр нь төлөөлөх эрхтэй үндсэн хуулийн дагуу нэг л албан тушаалтан байгаа. Тэр хүнд “Нийгмийг шударга болго” гэж хэлнэ гэдэг нь та бүхэнд хэлсэн гэсэн үг. Тийм учраас энд Ерөнхийлөгч ганцаараа санаачилж, ганцаараа ярьж, ганцаараа шударга болгоно гэж ярих нь ямар ч асуудлыг шийдэж чадахгүй. Тэгэхээр “Бид бүхэн рүү явуулсан мессеж юм байна шүү дээ. Ерөнхийлөгчөөр дамжуулж над руу явуулж байгаа үг юм байна” гэж ойлгох юм бол бидний үйл ажиллагаа нэг болно, бид нэгдэж ажиллаж чадна. Бүгдээрээ суугаад ярихад эндээс үр дүн гарна гэж ойлгож байгаа.
2012 онд Их Хурлын сонгууль болно. Гэтэл манайхан “Уул үзээгүй хормой шууна” гэдэг шиг урьдчилаад “хөлөрсөн” улс төрчид их байна шүү. Тэр нөхдүүд нэг юмыг ойлгох хэрэгтэй. УИХ-ын сонгуулийн үед ч адилхан, орон нутгийн сонгуулийн үед ч адилхан, ард түмний өмнө яваад очиход өөдөөс чинь нэг юм асууна. Миний амьдрал яагаад ийм муу байна вэ? Би яагаад өнөөдөр ажилгүй явж байна? Өнөөдөр нийгэмд шударга ёс яагаад алга байна дарга аа, нэр дэвшигч ээ? гэж асууна шүү. Тэгэхэд нь өмнөөс нь бид ийм зөвлөгөөн хийсэн, ийм ийм хуулинд ийм өөрчлөлт орж байгаа, ийм ахиц бий болж байгаа, цаашаагаа бид сонгогдож гарч ирээд ийм ийм ажлыг шийднэ гэж хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй, хийх ажилтай очихын тулд энэ зөвлөгөөнийг хийж байгаа юм. Шат шатандаа ингэж ойлгох хэрэгтэй.
Тэр хөлс нь гоожиж сонгуульдаа бэлдэж байгаа улсууд энийг ойлгох ёстой. Ингэх юм бол бидний ажил зөв болно. Сонгуулийн хугацаанд сонгуулийн компанийн үеэр улс оронд шударга ёс ямар их хэрэгтэй, ард түмний амьдрал ямар их ядуу байгааг ойлгодог, сонгогдоод 3 жил мартдаг энэ байдалдаа цэг тавъя. Ийм учраас жилийн өмнө ярьж байгаа.
Шүүх өөрчлөгдөж байгаа.
Өнгөрсөн хугацаанд шударга шүүхийн шинэтгэлийн чиглэлд ямаршуухан ахиц боломжууд гарав аа гэдэг талаар хоёр, гурван зүйл хэлье.
Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшээд шүүхийн шүүгчидтэй уулзъя гээд би хүсэлт тавихад надад ирж байсан хариултыг та бүхэн бүгдээрээ мэднэ. Уулзуулахгүй гэж. Тэр үед би хэлж байсан. Уулзах өдөр гарах байлгүй гэж.
Ерөнхийлөгч болоод миний анх очиж уулзсан хүмүүс манай шүүгчид байсан. Тэр уулзалтан дээр ойлгомжгүй уур амьсгал байсан. Ерөөсөө ингэж Ерөнхийлөгч ирж уулздаг билүү, уулзаж байх ёстой ч юмуу, үгүй ч юм уу гэж байсан. Манай шүүх, хууль хяналтын байгууллага чинь дотор дотроо бүтэц болсон байна., “Хуруувчтай хүн” гэдэг зохиол байдаг яг тэрэн шиг гадуураа бүрхүүл, хуягтай болчихсон байна. Өрөөн дотроо бүгээд, нийгмийн нэг хэсэг гэдгээ бүүр мартчихсан, энэ нийгэмд хамгийн чухал үйлчилгээ үзүүлж байгаа хэсэг гэдэг тэр ойлголтоос нилээн холдсон байсан.
Сая би хөдөө орон нутгаар явлаа, хамгийн түрүүн хэн уулзъя гэж хүсэлт тавьж байна гээч? Засаг дарга нь гуйж ирээд, “Ерөнхийлөгч өө, манай шүүхийнхэн таныг нэг ороод гараарай гээд байгаа” гэж байсан. Одоо хамгийн түрүүн урьдаг болсон. “Ерөнхийлөгч өө, ажлаа үзүүлье, бид нээлттэй болохын тулд, ажлаа шударга болгохын тулд юу хийж байгаагаа таньд харуулмаар байна” гэж хамгийн түрүүн прокурорууд нь инээж угтаж авдаг болсон. Хоёр талаасаа монголын ард түмний сайн сайхны төлөө ажиллаж байгаа хүмүүс шиг бие биентэйгээ гар барьж ярилцдаг, бие биендээ ажлаа хэлдэг болсон байна. “Гаднаас хүн орж ирэхээр бид хүлээж авдаг тусдаа ийм өрөө гаргасан, тусад нь бид номын сан бий болгосон, тусад нь бид хүн бий болгосон, хүн орж ирээд анхны асуултаа асуухад нь ингэж хариулдаг болсон. Насанд хүрээгүй хүүхдэд хүртэл зориулаад бид өрөө бий болгочихлоо, хөөрхий насанд хүрээгүй хүүхэд шүүх хурал дээр ямар байдалд орохов, урьдчилаад бид хоёр, гурван хоногийн өмнө уулздаг болсон” гэж байна. Шүүхийн байгууллага өөрчлөгдөж байгаа, хуулийн байгууллага өөрчлөгдөж байгаа шүү.
Одоо би ард иргэддээ хэлмээр байна. Гаднаас нь хараад өмнөх шигээ ерөөсөө бүх юм болохгүй байгаа гэж дүгнээд байх юм. Болгохын төлөө ажиллаж байгаа улсууд энэ хууль шүүхийн байгууллагад олон байгаа. Одоо манай ард иргэд өөрсдөө очиж шүүхийнхээ хаалгаар явж очиж үз л дээ. Ерөнхийлөгч явж орж болсон юм, одоо өөрөө яваад ор л доо. Шийтгэл авах болохоороо би ордог гэж ойлгоод байх юм. Үгүй, эрхээ хамгаалуулах болохоороо ордог юм. Энэ ойлголтыг ингэж өөрчлөх хэрэгтэй. Энд тэнд явж байхад бүх шатны шүүх, прокурорын байгууллагын ажилтай танилцаж байхад өөрчлөлт явагдаж байна. Энэ чухал шүү. Шүүх, хууль хяналтын байгууллага нийгмээс тусдаа бүтэц биш, нийгмийн нэг хэсэг. Одоо шүүхийн тухай хүмүүсийн ойлголт өөрчлөгдөж байна. Хүмүүсийн тухай шүүхийн ойлголт бас өөрчлөгдөж байна. Энэ хоёр аль аль нь өөрчлөгдөх ёстой гэж бодож байна.
Шүүх гэдэг бол хүнийг шүүхийн тулд, яллахын тулд биш, харин хүний эрхийг хамгаалахын тулд, нийгмийн сайн сайхныг хамгаалахын тулд байгуулагдсан байгууллага гэдгийг одоо ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр насанд хүрсэн хүмүүсийн магадгүй 2% нь шүүхээр шийтгүүлж байгаа байх, тэгвэл чи 98%-ийнх нь эрх ашгийн манаанд зогсож байгаа. Шүүх, хууль хяналтын байгууллага гэдэг нь энэ нийгмийн, бүүр дийлэнх олонхийн 98%-ийнх нь эрх ашгийн манаанд зогсож байгаа гэсэн үг.
Шүүх, төр бол хүний үргэлжлэл
Бид Их хурлаа сонгож байгуулаад хуулиа гаргаад энэ хуулийн дагуу амьдарцгаая, хуулийн дагуу амьдарч чадахгүй, хуулийг зөрчиж байгаа нэг хэсэг байгаа бол тэнд нь алагчлалгүй шийтгэлийг нь ноогдуулъя гэж байгаа юм. Тэгэхээр зөрчиж байгаа муу хүмүүст нь шийтгэл ногдуулаад явуулна гэдэг нь нөгөө талд нь байгаа сайн хүмүүсийг нь манай шүүх хамгаалдаг юм байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Хэдүүлээ сууриа зөв тавьж, явж байгаа нийгмийнхээ тухай ойлголтоо зөв ойлгох хэрэгтэй. Бидний өмнө байсан нийгэм бол эрх мэдлийн үргэлжлэл, захиргааны үргэлжлэл байсан, одоо бидний байгуулж байгаа нийгэм, монголын төр бол хүний үргэлжлэл. Шүүх бол эрх мэдлийн үргэлжлэл биш, захиргааны үргэлжлэл биш, харин нийгмийн амар амгалангийн үргэлжлэл. Төрийн байгууллага гэдэг бол эрх мэдэл, эрх ямбаны үргэлжлэл биш юм байна. Би хүний үргэлжлэл юм байна, монголын ард түмний хүсэл сонирхолын үргэлжлэл юм байна гэж ойлгох хэрэгтэй.
Ингэж бодвол манай хууль хяналтын байгууллагын үйл ажиллагаа зөв явна гэж хэлмээр байгаа юм. Нөгөө талаас, хууль хяналтын байгууллага гэдэг бол эрх мэдлийн гал хамгаалагч биш, эрх мэдлийн цайз нь биш. Эрх мэдлийг иргэнээс нь хамгаалдаг байгууллага нь биш. Нэг үе тийм байсан, одоо энийг өөрчил, одоо иргэний эрх ашгийг эрх мэдэлтнээс хамгаалдаг байгууллага болсон. Иргэний эрх ашгийг, хүний эрх ашгийг, Доржийн, Дулмаагийн эрх ашгийг нөгөө Засаг даргын буруу шийдвэрээс хамгаалдаг байгууллага болсон. Буруу шийдвэр гаргаад байгаа албан тушаалтнаас тухайн хувь хүний эрх ашгийг хамгаалдаг байгууллага болсон. Тэгэхээр та бүхний үүрэг, бий болсон зүйл чинь бүрнээрээ өөрчлөгдлөө. Суурь дэвсгэр, тарьж байгаа мод, үндэс суурь чинь өөрчлөгдсөн, энэ талаас нь харвал их чухал. Өнөөдөр монголын нийгэм ийм болсон. Төрийн байгууллага, улс төрийн албан тушаалтнуудын толгойд энэ бүхэн орж байж жинхэнэ үндсэн өөрчлөлт болно. Нэг дэх зүйл нь энэ.
2 дахь гол юм нь: Ерөөсөө шударга шүүх, шударга хууль, хяналтын байгууллага гэдэг нь хүний эрх, эрх чөлөөний манаа төдийгүй, улс орны хөгжил дэвшлийн баталгаа юм байна. Зөвхөн ганц хүнтэй ноцолдоггүй юм байна, хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө юм байна. Улс орон хөгжих үү, үгүй юу гэдэг нь нийгэмд шударга ёс байх эсэхээс, ууль, хяналтын байгууллага нь зөв ажиллах эсэхээс шалтгаана. Тэгэхээр улс орны хөгжил дэвшлийн баталгаа болж байна. Гарч байгаа хууль нь иргэнийхээ эрх ашгийг хамгаалсан байх ёстой. Тэр иргэний эрх ашгийг хамгаалсан хуулийг алагчлалгүй хэрэгжүүлэхээр шударга ёс болж байна, тэр шударга ёс нь хэрэгжээд байхаар тухайн иргэн, бүх хүмүүсийн амьдрал, нийгмийн баялаг нь зөв зүйтэй зарцуулагдаад явдаг юм байна. Тэр нь зөв зүйтэй зарцуулагдаад явахаар улс орон хөгжил дэвшилд хүрдэг юм байна гэсэн ийм л ойлголт гарч байна. Юмыг ингэж уялдаан дунд нь харах юм бол зөв болно гэж би бодож байна.
Хүн алагчлалд дургуй
Хүмүүс юунд дургүй байдгийг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Сая олон аймгаар явлаа, үзлээ, улсуудтай уулзаж ярилцлаа. Хувьсгал хийх гээд дэвхцээд байгаа улсууд цөөхөн байна. хүмүүс юу шаардаж, юунд дургүй байдгийг та бүхэн мэднэ. Эрдэнийн хувь, Эх орны хишиг, 10% хаана байна гээд байгаа улсууд их цөөхөн. Ерөөсөө монгол хүн “Хүний алгаас аяганы алаг” гэдгийн адилаар, алагчлалд дургүй. “Нийгэмд шударга бус байдал байна, мөнгөтэй хүнийг нэг нүдээр хараад, мөнгөгүй хүнийг өөр нүдээр харж байна, албан тушаалтай даргыг нэг нүдээр хараад, албан тушаалгүй даргыг нөгөө нүдээр харж байна, дарга найзаа нэг нүдээр хараад, тэнд явж байгаа жирийн иргэнийг өөр нүдээр хараад байна” гэдгийг л хүмүүс мэдрээд байна.
“Сая мөнгөтэй аятайхан хүн орсон, шүүгч хүлээж авахдаа шал өөр хүлээж авлаа. Манийг орсон чинь өөдөөс шууд цаас урж шидлээ” гэдэг. Яг л үүнд л хүн дургүй байдаг. Тэгэхээр “Хүний алгаас аяганы алаг” гэж үүнийг хэлж байна. Алагчлахгүй байх ёстой. Шүүх өөрөө хуулийг хэрэгжүүлдэг байгууллага байх ёстой, шүүгч өөрөө хуулинд захирагдах ёстой. Иргэний эрх ашигт нийцэж гарсан хуулинд шүүгч ч захирагдах ёстой, прокурор, цагдаа, улс төрийн албан тушаалтан, төрийн албан тушаалтан ч захирагдах ёстой.
Хүн өөрийн эрхээр, өөрийн сонголтоороо ядрахыг тэвчдэг. “За яахав би өөрийн муугаасаа болж байна” гэдэг. Төрийн муугаас ядрахыг тэвчдэггүй. Төрийн оролцооноос болж, төр чамд сайн юм хийх гэж байна гэж буруу байдлаар хүний амьдралд оролцоод хүнийг ядраахыг хүн өөрөө тэвчдэггүй юм.
Шүүх, хууль хяналтын байгууллагынхны ойлгох ёстой өөр нэг юм байна. Ямар нэг асуудал яригдахаар манай дарга нар, дээд талынхаа дарга руу гүйдэг, нэг бол улс төрийн нам руу гүйдэг, мөнгөтэй хүн рүү, танил талтай хүн рүү гүйдэг. Шүүх, хууль хяналтын байгууллагын хараат бус байдал гэдэг нь даргыг таньдаг байснаар хангагдахгүй, ард түмний төлөө ажилласнаар таны хараат бус байдал хангагдана. Нийгэм таныг илүү дэмждэг л байвал та хараат бус байна. Дарга руу гүйж очоод хов зөөгөөд тэр нь шийдэгдээд, даргын хамгаалалтад орсон мэт болоод байвал шударга бус юм нэг л өдөр шийдэгдэнэ.
Нийгэмд өөрийнхөө үндсэн үүргээ гүйцэтгэсэн шиг гүйцэтгээд, хэрэгжүүлсэн шиг хэрэгжүүлээд үйлчилгээгээ үзүүлсэн шиг үзүүлээд явахаар нийгмээс гарч ирж байгаа дэмжлэг таны хараат бус байдлын баталгаа болно. Үүнийг бүгдээрээ ойлгож авах хэрэгтэй. Ард түмний өгч байгаа үг бол ард түмнээс өгч байгаа дэмжлэг. Аймаг, орон нутагт очоод “Манай шүүх сайн ажиллаж байна, манай цагдаагийн байгууллага сайн байгаа, хуулийнхан сайн байгаа” гээд жирийн нэг иргэнээс сонсох юм бол би тэрнийг хамгийн зөв үнэлгээ гэж харна. Түүнээс биш өөрсдөө гарч ирээд би сайн байгаа гэж хэлэхдээ биш.
Жижиг чулуугаар том чулуу хөдөлгөнө гэдэг. Шүүгч өнөөдөр шийдвэрээ гаргасан бол маргааш нь вэбсайтан дээрээ шийдвэрээ тавиа гэж бид өнөөдөр шаардаж байгаа. Шүүх ажиллаж байгаа газар бүхэн өөрийн вэб сайттай бол, тэгээд хаалттай хуралдаан биш л бол бүх материал, бүх шийдвэрээ гаргаж тавь. Одоо хөдөө орон нутгийн шүүхийн байгууллагууд гаргасан шийдвэрээ нийтэд ил тавьдаг болсон байна. Өнөөдөр уншсан тогтоол маргааш хүн үзэхэд бэлэн байх ёстой. Ингээд ирэхээр шүүх тогтоолоо гаргахдаа маш их хариуцлагатай хандана. “Миний энэ гарч байгаа шийдвэрийг зааланд сууж байгаа гурван хүн биш, 30 мянган хүн унших боломжтой байх нь. Аягүй бол Ерөнхийлөгчийн хуулийн зөвлөх уншаад сууж байх нь. Ерөнхийлөгч өөрөө харж байж магадгүй, тэгэхээр нөгөө гаргаж байгаа шийдвэрээ ямар хуулийг үндэслэхэв, юун тухай гаргахав” гээд маш хариуцлагатай болж эхэлж байна. Нэгэнт хариуцлагатай болж байгаа учраас нөгөө шийдвэр нь хуулийн дагуу болж эхэлдэг, нэгэнт шийдвэр нь хуулийн дагуу болж байгаа учраас одоо нийгэмд шударга ёс тогтох энэ алхам хийгдэж эхэлж байна. Ерөнхийлөгч явахаар тавьдаг биш, өдөр бүхэн тавьж байгаарай гэж би хэлж байгаа.
Жижигхэн мэт асуудал, жирийн зүйлээс магадгүй, шүүхийн шийдвэрийг нээлттэй болгож байгаа энэ байдлаас өөрчлөлт явж байна. Үүнийг бид хуулиндаа суулгаад зөв болгоод аваад явах хэрэгтэй. Ер нь аливаа нээлттэй, гэрэл гэгээтэй юм гэдэг нь харанхуй муу юм цаанаа буглаж бий болохоос сэргийлдэгээрээ хамгийн чухал гэдгийг хэлье.
Шударга ёс үүргийн биелэлтээр хэмжигддэг
Шударга ёсны тухай ярихдаа заавал хөндөх нэг зүйл бол, шударга ёс гэдэг нь үүргийн биелэлтээр хэмжигддэг зүйл юм. Шударга байна гэдэг нь ажлаар, үр дүнгээр хэмжигддэг, хэмжүүртэй зүйл юм. Би үүнийг өөрийнхөө улс төрийн амьдрал дээр мэдэрсэн. Ерөнхий сайдаар 2 удаа ажиллахад ямар ямар ажил хийснийг энд сууж байгаа хүн босож ирээд хуруу даран хэл гэвэл цөөхөн л байх. Гэхдээ Ерөнхий сайдаар богино хугацаанд ажиллаж байхдаа шударга ёсны төлөө гаргасан зарим нэг шийдвэрийг хүмүүс санадаг юм билээ. “Та тэгэхэд тэнд байсан тийм бүлэглэлтэй тэгэж тэмцэж байсан, тийм газар авлигатай байхад асуудлыг шийднэ гээд явж байсан” гэдэг. Тэрийг мэдсэн байдаг, тэрийг санадаг. Тэгэхээр шударга ёсны төлөө үйл ажиллагаа гэдэг нь үр дүнгээр хэмжигддэг, мөртэй үлддэг зүйл шүү. Зөвхөн хурал чуулган дээр ярих биш, үр дүн шаарддаг, тодорхой алхам, шийдвэр шаарддаг. Шударга ёсыг бий болгоно, авлига, хүнд сурталтай тэмцэнэ, янз бүрийн муутай тэмцэнэ гэдэг нь муу хүний, зориг муутай хүний хийдэг ажил биш. Хамгийн гол нь үүнийг олж хардаг юм байна гэдгийг би өөрөө энэ 20 жилийн хугацаанд мэдэрсэн гэдгийг хэлье. Тэгэхээр шударга ёс гэдэг нь шударга царайгаар, хийж байгаа мэдэгдлээр хэмжигддэгүй, тодорхой ажлаар хэмжигддэг юм гэдгийг хэлье.
Олон улсын түвшинд улс орнуудын өрсөлдөх чадварыг гаргахдаа хуулийн хэрэгжилтээр хэмждэг юм байна. Ерөөс тухайн улс орон ямар өрсөлдөх чадвартай байна гэдгийг хэмждэг хамгийн гол шалгуур нь хуулийн хэрэгжилт. Хамгийн барьцтай, хийвэл хийсэн гэж үзэгддэг, хийгээгүй бол хийгээгүй гэж үзэгддэг зүйл учраас дэлхийн улс орнуудыг хооронд нь өрсөлдүүлж гаргаж байгаа гол шалгуурын нэг нь шударга ёсны хэмжүүр байдаг гэдэг нь эндээс харагдсан.
Би шүүгчдийн хурлын үеэр уулзаж хэлж байсан. “Хүн өөрөө өөртөө гаргасан шийдвэр шиг хүчтэй шийдвэр байдаггүй юм шүү” гэж. Өнөөдөр энд сууж байгаа хүмүүс бүгдээрээ нэг шийдвэрийг өөртөө гаргая. 2009 оны 6 сарын 18-нд би тангараг өргөж байхдаа, авлига, хүнд сурталд цэг тавилаа гэж хэлж байсан. Та харин цэг тавьсан уу гэж би өнөөдөр асууж байна. Одоо бүгдээрээ нэг боллоо гээд бод доо. “Замбараагүй явж ханалаа” гэж дуу байдаг. Монголын нийгэм шударга бус байж ханалаа. Өнөөдрөөс эхлээд, энэ хурлаас эхлээд би өөрийнхөө ажилд өөрчлөлт хийж, хуулийг яаж хэрэгжүүлж ажилладаг, яаж ард түмний төлөө ажилладгийг харуулъя гэж өөртөө шийдсэн шийдэл хамгийн хүчтэй. Ийм шийдвэрийг бүх газар гаргая, ард иргэд ээ!
Шүүгчид цуглаад шударга ёсны тунхаг гэж гаргасанд би олзуурхаж байгаа. Би үүнийг, шүүгчидийн гаргасан чухал шийдвэр гэж үзэж байгаа. Аймгуудаар явахад шүүгч бүхэн яг өөрийнхөө өмнө томоор хэвлээд ханандаа хадсан, өглөө хувцасаа сольж байхдаа тэрнийг харж уншиж байдаг. Энэ зорилго бий болж байна. Өөртөө гаргасан зөв шийдвэрийг чинь дагаад таны сэтгэл зөв болдог. Манай буддын гүн ухаанд хүртэл тэгэж яриад байгаа. Буруу юмнаас салъя, муу юмнаас салъя гэвэл сэтгэлээ зөв болго. Сэтгэлээ зөв болгохын тулд өөртөө тэр шийдвэрээ гаргаад ирэхээр энийг дагаад зорилго бий болдог. Зорилгыг дагаад үйл ажиллагаа нь зөв болдог. Үйл ажиллагааг дагаад үр дүн нь зөв болдог. Энэ рүү явах хэрэгтэй. Энэ үйл ажиллагаа руу манай шүүхийн байгууллагын улсууд явж байгаа гэж би ойлгож байгаа.
Тэрнийг нь бид хууль тогтоомж болгож оруулж өгөх хэрэгтэй. Энэ чиглэлд ажлууд хийгдэж байгаа. Захиргааны давж заалдах шатны шүүх байгуулагдлаа. Энэ маш том ажил шүү. Жирийн иргэн, хуулийн этгээд өнөөдөр захиргааны албан тушаалтны буруу шийдвэрээс болж эрх ашиг нь хохирч байгаа бол одоо очдог газартай, хэлдэг үгтэй болж байна. Тэрний нь шийддэг газартай болж байна. Төрийн захиргааны байгууллагын зүгээс буруу шийдвэр гаргасан бол одоо тэрнийг давж заалдаад, анхан шатанд нь гомдлоо мэдүүлээд шийддэг ийм газартай болж болсон. Зөвхөн захиргааны талд ажилладаг, улс төрийн талд ажилладаг хүмүүс бүх эрх мэдэлтэй юм шиг данхалздаг байдал зогсож байгаа. Нөгөө талд нь хардаг, хянадаг шүүдэг тэр үйл ажиллагааг нь тасалдаг ийм институт монголд бий болж байна. Үүгээрээ салхины чиг өөрчлөгдөж байна гэдгийг хэлье.
Гэмт бүлэглэлийн гинж тасарч байгаа
Манай хууль хяналтын байгууллага нэг үе ийм байсан: Улаанбаатарын бүлэглэл, нийслэлийн бүлэглэл, тэр сургуулийн бүлэглэл, тэрний бүлэглэл гээд бүүр тогтчихсон. УБ хотод, нийслэлд, дээд шүүхийн, ерөнхий прокурорын удирдлага тойрсон, улс төрийн удирдлага тойрсон нөхдүүд нийлж асуудлаа шийддэг, томоохон гэмт хэргийн хойноос явдаг. Худлаа юу? Том мөнгөн дээр ажилладаг, хоорондоо нийлж хэрэг бий болгодог, тэр хэргийг шийддэг, хэрэг наймаалцдаг, бүүр өмгөөлөл нь хүртэл яваад орчихсон. Энэ үйл ажиллагааг зогсоох үүрэгтэй байгууллагын удирдлага нь хүртэл яваад орчихсон ийм л байдалтай байсан. Өнөөдөр энэ гинж тасарч байгаа, үүнийг таслах болно гэдгийг энд хэлье. Ийм үйл ажиллагаа бүх түвшиндээ зогсох ёстой.
Сая аймгуудаар очиход, жирийн иргэн босож ирээд ярьж байна. “Манай Ерөнхий шүүгч манай аймгийн засаг даргын хуулийн хэлтсийн дарга шиг нь, зааварлагч шиг нь л ажилладаг” гэдэг. Тийм итгэлтэй шүүгч тэр аймагт юу хийж байнаа? Аймгийн засаг дарга нь, аймгийнх нь цагдаагийн байгууллага, аймгийн шүүх, аймгийн прокурор нь нийлчихсэн, аймгийнхаа хэмжээнд зохион байгуулалттай, хөөрхөн “мафи” болчихсон.
Нэг жишээ хэлье. Хэнтий аймагт задарсан Засаг дарга байгаа. Тэр нөхөр шийдвэр гаргаад, Хэнтий аймгийн шүүх тэр шийдвэрийг нь авч хэлэлцэж чаддаггүй. Өөр аймаг руу очиж тэр засаг даргын асуудлаа шүүхэд өгч байна, засаг даргын тухай 3 шүүх хуралдаан болсон, гурвуулаа Хэнтий аймгийн нутаг дэвсгэрээс гадна болсон. Юу гэсэн үг вэ? Шүүх нь шийдэж чаддаггүй, авч хэлэлцдэггүй гэж байгаа. Өнөөдөр нэг албан тушаалтан халдаг, шүүхээр яваад шүүхийн шийдвэр нь гараад тэрнийг биелүүл гэхээр өнөөдөр ажилд авчихаад маргааш нь халчихаж байна гэж байгаа. 13 цагт ажилд аваад, 1305 цагт ажлаас нь халж байна. Тэгэж 10 удаа халагдсан хүн над дээр орж ирж байна. Төрийг доромжилж байна шүү дээ. Монголын ард түмнийг доромжилж байна. Тэр хүний тухай асуудлыг би ярьж байгаа юм биш гэхдээ тэгэж байгаагаараа өнөөдөр шүүх, хуулийн байгууллагын ийм их ажлын өөдөөс буруу юм үзүүлж байна. Хичнээн их ажил болж байж, энэ шүүхийн шийдвэр гардаг билээ. Хичнээн их ажил болж байж, энэ нийгэмд шударга ёс тогтдог билээ. Тэгэхэд нэг дарга, тэрний тэр үйлдэл нь тэр аймагтаа шийдэгдэхээ байчихсан. Энэ өнөөдөр Монголд болсон, байгаа үйл явдал.
Ийм байдал аягүй бол сумын төвшинд байгаа. Танил талаараа асуудал шийддэг. Тэнд байгаа улс төрийн албан тушаалтны хань, хамаатан тэр бүлэглэлд орж чадаагүй бол чиний амьдрал дандаа гадна байж байдаг, дандаа зах руу зомгол шиг хаягдаж байдаг. Тэр бүлэглэлд орсон нь дандаа төв рүү татагдаж байдаг. Энийг бид засах хэрэгтэй. Дээрээс эхлээд ч засъя, доороосоо эхлээд ч засъя. Үүнийг сонсоод сууж байгаа тэр аймгийн засаг дарга, сумын дарга энэ тухай маргааш иргэдээ цуглуулж ярих хэрэгтэй. Иргэд нь Ерөнхийлөгч ингэж хэлсэн гэж шаардах хэрэгтэй.
Болохгүй байгаа ийм зүйлүүд олон бий шүү. Энэ зүйлүүдийг зөв тогтолцоонд оруулах гэж явна. Цэг тавилаа гэж би түрүүн хэлсэн. Энэ цэгээ бүгдээрээ тавиад, цэг тавилаа гэдгээ хуулиараа баталгаажуулах гэж энэ зөвлөлгөөнийг өнөөдөр бид хийж байна.
Өнгө мөнгөнд шунасан энэ үйл явдалдаа цэг тавих хэрэгтэй. Энэ шүүмжлэлийн цаана, ард иргэдийн зүгээс гарч байгаа шүүмжлэлийн цаана нь ч адилхан шар тос байгаа гэж бодож байна. Хатуу үгний цаана дандаа шар тос, сайхан сэтгэл байдаг шүү. Бидний аав ээж ч хэлдэг, хүн чамд хатуу үг хэлж байгаа бол чамд сайхан сэтгэлээсээ хандаж байна. Налигнаад байгаа бол биш дээ. Тэр тосон дээр нэг л өдөр налигнаж байгаа нөхөртэйгээ хамтдаа л халтирна. Би энд дүгнэлт хэлье. Олон нийт дургүйцсэн юмаа өөрчилж чаддаг юм шүү. Өнөөдөр хууль хяналтын байгууллагад сонгууль явуулах аргагүй байх л даа. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийг сонгосон учраас энэ өөрчлөлтийг хийе гэсэн шүү. Надаар хийлгэ гэсэн юм. Намайг хий гэсэн гэж би ойлгож байгаа. Их Хурал өнөөдөр шударга ёсны тухай яриад олонхи нь гарч ирсэн учраас Их Хурлаар хийлгэ гэсэн. Олон нийт, ард түмэн дургүйг нь хүрээд байвал дургүй юмаа өөрчилж чаддаг юм шүү.Ийм боломжийг бид нар олгох гэж ардчилал, хүний эрхийн тухай энд би ярьж байгаа юм.
Төр сайны үлгэр дуурайл байх ёстой
Манайд нэг сонин байдал бий болсон. Албан тушаалтантай хариуцлага тооцохоор хэвлэл нь хүртэл бүүр гайхаж байгаа юм. Жирийн иргэнийг хөөрхий ажлаас нь халж л байдаг, дуртай үедээ хөөгөөд явуулдаг, шийтгэдэг, торгодог, баривчилдаг, шүүдэг, тэрний төлөө дуугарч байгаа хүн байхгүй. Албан тушаалтан болохоор нүд нь бүгдээрээ орой дээрээ гараад, “үзээгүй юмаа үзэж, үхэр цам харайх” юм. Энэ нь нийгэмд муу жишиг бий болгож байна. “Иргэнд болохоор эд нар эр бар шүү дээ. Энэнд болохоор яаж ч чадахгүй шүү дээ” гэж ард түмэн харж байна.
Төр нь сайны үлгэр дууриал байх ёстой. Төр гэдэг нь шударга шийдвэрийн үлгэр дууриал байх ёстой. Төр сайн үйлчилгээний үлгэр дууриал байх ёстой. Түүнээс биш муугийн үлгэр дууриал биш. Тэгэхээр муу төр байгаад, хуйвалддаг төр байгаад, албан тушаал, хариуцлагагүй байдлыг өөгшүүлдэг төр байх юм бол нийгэм чинь тэрнийг дагаад өөгшөөд байдаг, тэр өөх нь нэмэгдээд байдаг, тэрний нь ташуурдаад багасгаад өгвөл нийгэм чинь өөрөө жавхалзаад байдаг. Энэ “өөхнөөсөө” салах хэрэгтэй. Муу юм гэдэг нь хөгцтэй адилхан, харвингийн өөхтэй адилхан, дасгал хийхгүй бол нэмэгдээд байдаг, хийгээд хүйтэн усаар шавьшаад байвал жавхаагаад байна. Тэгэхээр энэ ажлыг хийдэг газар нь төр нь юмаа. Төрийн үүрэг ард түмнийг дарангуйлахдаа биш дарлахдаа биш, ард түмэнд үйлчлэхдээ юм шүү. Ерөнхийлөгчийн цорын ганц үүрэг юу вэ? Танд л үйлчлэх. Түүнээс биш би Ерөнхийлөгч юмаа гээд таныг дээрээс нь дарахдаа биш.
Төрд итгэх итгэлийг яаж бий болгохов, хүмүүс төрийн тухай буруу ойлголттой байна гээд манай улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг. Хууль шүүхийн үйл ажиллагааг сайжруулна, нийгэмд шударга ёс тогтооно гэдэг нь төр, ард түмний ган бат холбоо юм. Зарим хүмүүс алт ухахаар газрын гагнаас авч хаялаа гээд уурлаад байна. Тэр үнэн байсан байж магадгүй, шударга ёсыг энд тэндээс нь мэрээд ухаад алга болгоод ирэхээр ард түмэн төрийн гагнаасыг авч хаяад байна. Тэр гагнаас болсон шар алт чинь өөрөө шударга ёс байхгүй юу. Ард түмний хооронд, төрийн хооронд байдаг тэр шар алт өөрөө шударга ёс юмаа. Тэгэхээр тэр гагнаас байх ёстой гэж хэлж байна.
Өнөөдөр шударга ёсны тухай ярихаар бүх юм төгс төгөлдөр 100% шударга байна гэж хэлэх хэцүү. Гэхдээ бид нар 100% руу тэмүүлэх ёстой. 100% шударга ёс гэж байдаггүй, 100% төгс төгөлдөр байдаггүй гэж ойлгож байж магадгүй, гэхдээ 100%-ийн шийдвэр гэж байдаг шүү. Тэр нь шүүхийн шийдвэр шүү. Эцсийн шийдвэр гэж байдаг шүү. Хэн ч маргадаггүй, хэн ч өөрчилдөггүй шийдвэр гэж байдаг биз? Тэр бол шүүхийн шийдвэр. Тийм шийдвэрийг гаргадаг, тийм эцсийн үнэнийг тогтоодог хүмүүс бол хууль хяналтын байгууллагынхан. Хэдэн арван мянгаараа энэ хууль хяналтын байгууллага, энэ тангараг өргөсөн хүмүүс бүгдээрээ оролцож бүтээж явдаг юм. Тэдний гаргаж байгаа тэр шийдвэр ард түмнийхээ талд, хууль, шударга ёсныхоо талд зөв гарвал зөв болно гэсэн саналыг хэлэх гээд байна.
Зарим оронд шүүгч явж байгааг харахаараа иргэд нь зогсож өнгөрөөдөг гэж би сонсч байсан. Хилийн багана шиг тийм ариун зүйл байхгүй юу. Хил дээр босгосон багана шиг, тэрнийг хэн ч очиж хөндөж болохгүй. Тэгэхээр ийм мундаг ажлыг хийж байгаа юм. Нийгмийн сайн сайхны төлөөх багана нь, түшиг нь байна. Тийм хүндэтгэлийг та бүхэн хүлээдэг байх ёстой. Шүүгч хувцастайгаа хуралд орж ирэхэд наад зах нь хуралд оролцож байгаа улсууд босдог, тэр босож байгаагийн цаана ард түмний итгэл босож ирж байна. Тэгээд хурлаа хийхээр дээрээс нь ус асгачихаад гараад явбал яахав? Улам асааж өгөөд,улам тэр итгэлийг бий болгож өгөөд гарах ёстой. Энэ үүднээс нь хэлж байна.
Монголын хэргийг Лондонд биш Улаанбаатарт
Өнөөдөр энд суугаад та бүхэн салбар хуралдаануудаар их олон зүйлийг ярих байх гэж бодож байна. Шүүхтэй холбоотой хоёр гурван зүйлийг хэлэхэд өнөөдөр шүүгчийн сонгон шалгаруулалтын асуудал маш их учир дутагдалтай байгаа. Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл дээр очоод олонх санал авсан нь Ерөнхийлөгч рүү орж ирж байгаа. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Одоо олонхиор санал хураагаад хэн авна, тэнд сууж байгаа хэдэн хүний олонхийн саналыг хэн авч байна, тэр шүүгч болох гээд байна. Өмнө нь анхан шатанд шүүгчээр ажиллаж байхад хэдэн хэрэг тасалсан юм, тэр хэргийн чанар нь ямар байсан юм, ямар чадвартай хүн юм, ямар боловсрол, ямар ёс зүйтэй хүн юм, ямар сонирхлын зөрчилтэй хүн юм гэдэг дээр оноо өгдөг болох ёстой. Оноогоо өгөөд яв, даравч дардайна гэдэг шиг гараад ир л дээ. Сайн ажилладаг шүүгч тэгээд л гараад ирэх ёстой. Тийм шүүгчийг өнөөдөр би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд баталмаар байна. Аймаг, дүүрэг, Ерөнхий шүүгч гээд шүүхийн бүх түвшинд тусдаа шалгуурууд гарч ирэх ёстой. Ийм юмаар дамжиж гарч ирсэн хүн учраас тэр хүндэтгэл бий болно. Тэр шалгуурыг бий болгох гээд байгаа нийгэмд хэрэгтэй, бас өөрийн чинь ажилд хэрэгтэй, тэр шалгууртай цуг, тэр шийдэлтэй цуг хүндэтгэл өөрт чинь хүндэтгэл, нэр төр ирэх гээд байна.
Өнөөдөр нийгмийн үйл ажиллагаа, нийгмийн бүх юм хэмжүүртэй болсон. Өнөөдөр уул уурхайн тухай, үнэт цаасны тухай, хөрөнгө оруулалтын тухай, гэм хохирлын тухай, хувьцааны тухай ярьж байна. Яг үүнийг манай шүүх, хяналтын байгууллагын хүмүүс хир ойлгож байна. Өнөөдөр энэ байгалийн шинжлэх ухаан шиг нарийн болсон. Гэтэл өнөөдөр тэр хүмүүсийн бэлтгэл, боловсролын байдал ямар байна. Энэ тухай яригдах байх гэж бодож байна. Надтай гадаадын хөрөнгө оруулагчид уулзаад хэлж байсан. “Бид монголын замаар явж байсан. Сая таньтай уулзсан чинь монголын зам байхгүй гэж хэллээ. Их баярлаж байна” гэж. Та монголын зам гэж юуг хэлж байна? гэсэн чинь “монголын зам гэж танилын замыг хэлж байна. Монголд ирээд юмаа шийдүүлбэл таньдаг хүн байна уу, шүүхэд хэнийг таних уу, цагдаад хэнийг таних уу, ямар дарга таних уу, хэнийг мэдэх үү гэж ярьдаг” гэж. Тэгэхээр Монголын зам гэж байхгүй, монголын руль гэж байхгүй ээ, монголын дүрэм журам гэж байхгүй, шударга ёсны дүрэм, журам гэж байгаа. Тэгэхээр энэ хүмүүст бид нар ойлгуулах ёстой.
“Rule of Mongolia”-No, “Rule of law”-yes. Ийм зарчим байгаа гэдгийг энэ гадна дотныхон бүгд мэдэх хэрэгтэй. Шүүх хуулийн байгууллага, шийдвэр гаргаж байгаа улсуудыг харин энэ манай аж ахуйн байгууллагууд, гадна дотны хөрөнгө оруулагчид орж ирээд буруу зам руу хөтөлдөг, хувьцаа ярьвал өөдөөс нь яриад эхэлдэг, хахууль ярьвал өөдөөс нь яриад эхэлдэг, тэр буруу зам руу хөтөлж байна. Хэрвээ чи тийм байдлаар асуудлаа шийдүүлсэн байвал та монгол улсад ажиллах эрхгүй шүү гэж хэлж байгаа юм. Ерөнхийлөгч ийм шаардлага тавьж байгаа, бүх шатандаа ийм шаардлага тавъя л даа, энэ нөхдүүдэд. Битгий энэ хууль шүүхийн байгууллага, энэ нийгмийг буруу зам руу хөтлөөд бай. Өнөөдөр Лондон руу явж асуудлаа шийдүүлдэг биш, УБ-т ирж асуудлаа шийдүүлдэг болох ёстой. Монголтой холбоотой, монголын аж ахуйн нэгжтэй холбоотой хэрэг маргаан энд шийдэгдэж байх ёстой.
Энд шийддэг байхын тулд бүгдээрээ хуулиа сайжруулах ёстой, энд ажиллаж байгаа хүмүүсийнхээ боловсрол, шалгуурыг асар өндөр болгох ёстой, бүгдээрээ дор бүрнээ хичээх ёстой. Монголчууд авъяастай улсууд, энэ цөөхөн ард түмэн, ийм дайны амьдарч яваа бол Монгол хүний өөрт нь байгаа авъяас чадварын үзүүлэлт юм шүү. Тэгэхээр бид энд хүрч чадна. Монголтой холбоотой, монголын аж ахуйн нэгж, монголтой холбоотой маргаан хэрэг Монгол улсад шийдэгддэг, зарим улс нь шийдэж чадахгүй бол монголд ирээд шийдүүлдэг байг. Бид шийдээд өгч болно шүү дээ. Тийм хэмжээнд хүрч болно гэж бодож байна. Үүнээс үүдээс шүүгчийн ёс зүй, хариуцлагын асуудал шүүхийн төсөв, эдийн засгийн баталгаа, стандарт, хараат бус байдал гээд маш олон юм байгаа. Монголын хуульчид дотроосоо хамгийн сайн хүнээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга тодруулаад өгье, Ерөнхийлөгч хүлээж авах уу? үгүй юу гэхэд би хүлээж авахад бэлэн байна, өнөөдөр. Дээрээс нь шүүхэд нөлөөлдөг маш олон зүйл байгаа. Манайд хариуцлага гээд хэлэхээр Ерөнхийлөгч өө, хариуцлага байгаа гэж хэлдэг, хуулийг нь уншихаар яг тэр ямар алдаа гаргавал ямар хариуцлага хэлэхийг нь бичээгүй байдаг. Нэг бол алдаагий нь биччихээд хариуцлагыг нь санаатайгаар орхисон байдаг. Нэг бол алдаагий нь бичилгүй, ард нь хариуцлага гэсэн ганц үг тавьсан байдаг. Ийм учраас эзэнгүй болоод. Тэгэхээр шүүх рүү нөлөөлөх байдлаар оролцсон, тэр нь тогтоогдох юм бол тухайн албан тушаалтан ямар ч өндөр албан тушаалтай бай, тэрнээсээ өөрчлөгдөж байдаг хуультай л болъё л доо. Энийг оруулаад өг. Энэ тухай бүгдээрээ эргэн тойронд нь ярилцъя гэж бодож байгаа.
Ард иргэд өнөөдөр шүүх дээр маш олон удаа чирэгдэж байгаа, хэрэг маргааныг хялбаршуулсан байдлаар шийддэг энэ хэлбэр лүү оръё. Шүүхийг тойргийн хэлбэрээр нь байгуулдаг тэр хэлбэрийг хүлээн авахад бэлэн байна. Шүүхэд ирээд олон асуудал мөрдөн байцаалт руу буцаж байдаг, хэрэг бүртгэл рүү буцаж байдаг энийг зогсоох уу гэж хүртэл ярьж байгаа шүү дээ. Дутуу бүрдсэн бол дутуу бүрдсэн байна гээд л хэргийг нь хүчингүй болгоод гарга, гүйцэд бүрдсэн бол гүйцэд байна гээд л шийдээд гарга. Тэгэхгүйгээр ард иргэдийг хэдэн жилээр чирэгдүүлдэг, хэдэн жилээр хэрэг маргааныг утгагүй болгодог ийм байдал өнөөдөр манай шүүхийн практикт байгаа. Энэ рүү Ерөнхийлөгчийн хувьд та засъя гээд эр зориг гаргаад бид нартай хамт хүйтэн усанд ороход бэлэн байна уу гэвэл би бэлэн байна гэж хэлнэ.
Шүүх хамгийн түрүүн өөрчлөгдөж чадна.
Алийн болгон бид нар шийдэж чадахгүй наана нь зогсоод байгаа юм бэ? Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцдог байгууллагуудын дотроос хамгийн их өөрчлөлтийг хийж болохоор, үүнийг хүлээж авч чадах, бараг хамгийн бэлэн болчихсон салбар бол өнөөдөр шүүх байгаа юм. Бас ингэж харах хэрэгтэй. Тийм учраас шүүхийн тухай өнөөдөр би илүүтэй ярилаа. Энийг би мэдэрсэн, энэ тухай энд сууж байгаа хүмүүс ч ихэнх нь нэгдмэл ойлголттой байдаг юм байна лээ. Шүүх өөрчлөлтийг хүлээж авахад бэлэн байгаа юм байна.
Хуулийг нь өөрчилье. Эхлээд шүүхийн, шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн, шүүгчийн гэх мэт боловсруулчихсан байгаа тэр 4 хуулийнхаа хүрээг тойруулаад яг шүүх гэдэг байгууллагынх нь хувьд шүүгчийг тойрсон энэ өөрчлөлтөө эхлээд хийе.
Дараа нь шүүгчдийн хэрэглэдэг Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиа өөрчлөх асуудал руугаа оръё. Магадгүй бүтнээр нь өөрчилье гэхэд олон зуун хуудастай, олон зуун заалттай гээд асуудал гарч магадгүй. Шаардлагатай байгаа өөрчлөлтүүдийг хийгээд шаардлагагүй байгааг нь хүчингүй болгоод явж болно. Эхлээд шүүх, хоёрдугаарт нь хэрэглэдэг хуулиудтай нь, гуравдугаарт манайхны бас санаа зовж явдаг зохион байгуулалттай холбогдсон, бүтэц зохион байгуулалттай холбогдсон асуудал байдаг юм. Эдгээрийг нэлээн төгсгөл рүү нь ярья. Манай цагдаагийн зарим улсууд их санаа нь зовж яваа байх. Ялгачих вий, салгачих вий, гэнэт зохион байгуулалтын хувьд бужигнаад эхлэх вий гэж Тийм юм байхгүй.
Ингээд шат дараатайгаар явсаар байтал хийгдэх ёстой юм хийгдэх л байх. Нөгөө нэг уулздаг хүнтэйгээ уулздаг гэдэг шиг хийгдэх ёстой юм бол хийгдэх ёстой болов уу гэж бодож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, тогтолцоо, бүтэцтэй холбоотой асуудлыг хамгийн сүүлд нь ярилцаж болж байна гэж хэлэх гээд байгаа юм. Яагаад би тогтолцоо бүтэц гэж хэлж байна гэхээр жижиг юмнаас л жижиг юм буруу болоод явчих юм. Та бүхэн мэдэж байгаа, ОХУ-д мөрдөх хороо гэж байгуулагдсан. Следственный комитет гэж байгуулагдсан шүү дээ. Сая тэрнийгээ өөрчлөөд департмент болгочихсон байна. Яагаад гэвэл Следственный буюу мөрдөх гэдгийг нь тусдаа гаргаж байна. Бид нар чинь хөршөө харах дуртай шүү дээ. Ялангуяа ОХУ-д явагдаж байгаа энэ өөрчлөлтийг.
Манайд мөрдөх, байцаах гэдэг хоёр үйл ажиллагаа чинь нэг явж байгаа шүү дээ. Мөрддөг, байцаадаг чинь уг нь хоёр өөр үйл ажиллагаа юм. Эхлээд хүн хэрэг хийж үү, үгүй юу, энэ юманд орооцолдож уу, үгүй юу гэдгийг нь тогтоохын тулд мөрддөг, дагадаг, хардаг, шалгадаг, ул мөрийг нь үздэг, яг нөгөө гэмт хэрэгтний гишгэсэн газар нь гэмт хэрэг хийчихсэн хүний хойноос мөрдөлт яваад байхаар улам л гэлбэлзэх тусмаа л мөрөө улам гаргаж өгөөд байдаг юм байна л даа. Гэтэл манайд байцаадагтай нь хамт аваачаад хийчихээр шууд байцаахаа боддог. Шууд албадан хорино, саатуулна, Ганц худаг, нэг худаг гээд тийшээ л юм заагаад байдаг. Нөгөө мөрдөх юм нь байхгүй. Нөгөө нэг мөрдөгчийн тухай, мөрдөгчдийн тухай олон сери кино хаана байна. Бид энийг киноноос харж байх ёстой юмуу? Бусад орны мөрдөгчид яаж ажиллаж байгааг бид номноос уншиж байх ёстой юмуу? Манайх бол шууд хорьдог. Хориод юу хийдэг вэ, нөгөө мөрддөг юм байдаггүй, хорингуутаа нэг хүн дуудаад чамайг өнөөдөр сэжигтнээр асуулаа гэдэг, маргааш нь яллагдагч болгож байгаа. Тэгээд хажууд нь гэрчийн хэдэн мэдүүлэгтэй. Цайны эмэгтэйчүүдийн яриа шиг гэрчээр хүнийг гэрчлүүлж хэдэн мэдүүлэг аваад хавтаст хэргийг нь бүрдүүлээд өгч байгаа.
Дээр нэг мэтгэлцээний тухай ярьж байсан, одоо ингээд гэрчээр юмуу, тэгээд бүрдээд ирсэн хэрэг дээр хэн мэтгэлцэх юм бэ? прокурор босоод юу мэтгэлцэх юм, энэ хүн худлаа ярьжээ гэх юмуу, юу гэх юм. Энэ хүний гарын мөр зөв байна, үүнийг баталгаажуулсан нь зөв байна, тэр хоёр хоорондоо мөнгөө авалцсан видео сая харлаа, энэ чинь буруу хийгдсэн байна, зөв хийгдсэн байна. Тэр гэрээ тэгэхэд хийгдсэн байна, энэ утас чагнасан ийм юмаар гарч ирж байна гэдэг тэр биет юмаар ярьдаг болохоос биш хүний үгээр ярьдаг юмуу? Манайх бол хүний үгээр ярьдаг болж. Тэгээд хүний үгээр ярьдаг бүх юм нь ингээд бүрдээд ирдэг учраас нөгөө мэтгэлцээн, нөгөө оролцогчийн тухай, эрх үүргийн тухай асуудал ерөөсөө байхгүй болж.
Тэгэхээр нэг юм буруу болохоор яаж буруу болж байна гэдгийг л бүгдээрээ харъя л даа. Энэ бол бидний л буруу, бид бүгдийн зүгээр засчихмаар ажил байхгүй юу. Тэгэхдээ үүнийг төгсгөл рүү нь засъя. Одоо бас энэ рүү давхиж ороод бие биенийгээ айлгаад байх хэрэггүй ээ. Хүнээсээ эхэлсэн, иргэнээсээ эхэлсэн ийм юм руу орох хэрэгтэй байна. Манай хууль хяналтын байгууллагууд ингэж чадах юм бол иргэншиж, нийгэмшиж чадна. Тэгэхгүй бол өнөөдөр эрх мэдлийг хамгаалсан зөвлөлт маягийн бүтэц хэвээрээ байгаад байна. Зөвлөлт гэдэг бол тэр зөвлөлд сонгогдсон хэдэн дарга нар зөв шийдвэр гаргадаг, тэд нар манлайлагчид байдаг, түүнийг бид хамгаалах ёстой гэсэн хууль хяналтын байгууллагын бүтэц. Тэр үгээр сонсох гээд байгаа бол өнөөдөр Монголын ард түмэн тэр чигээрээ “Зөвлөлт” байхгүй юу. Монголын ард түмний, тэр иргэн нэг бүрийн эрх ашгийг хамгаалдаг тэр бүтцэд Та үйлчлэх ёстой.
Манай хуулийн байгууллага, энэ бодлого шоронжоод байна, олигархжаад байна, хурандаажаад байна гэдэг чинь эндээс гардаг юм шүү дээ. Ер нь ийм юм явж байгаа биз дээ? Энэ юмаа жаахан зогсоовол яасан юм бэ, тэмээний ачаа дэндүү нэг тал руугаа гараад байгаа шүү.Энэ хуучин ачаа байна. Одоо тэмээ ачдагаа больсон нөхдүүд ээ. Та нарын дотор тэмээгээр нүүж байгаа айл байна уу? Машинаар нүүдэг биз дээ, наад зах нь. Тэгэхээр энэ бол бүр өнгөрсөн, нөгөө үлэг гүрвэлийн үеийн гэдэг шиг ийм юмыг бид нар хадгалаад хамгаалаад, хоорондоо хэрэлдээд суугаад баймааргүй байгаа юм. Явж явж харсан чинь хууль хяналтын байгууллага маань асуудал шийддэг биш, өөрөө асуудал болоод хувирчихсан байна. Байшин байшин дотроо асуудал болоод хувирчихсан байна. Байшин байшиндаа л мөрдөх нь мөрддөг, хянадаг нь хянадаг, шүүдэг нь шүүдэг болж. Гэтэл энэ чинь нэг хүний тухай асуудал байхгүй юу. Нэг хүний хувь заяаны асуудал. Дондогийн тухай асуудал, Дулмаагийн тухай асуудал шүү дээ. Яг энэ тэр байшингууд чинь муу усны нүхээр холбогддог мөртлөө хүний хувь заяа гэдэг тэр улаан шугамаар холбогдож чадаагүй байна гэж би хэлэх гээд байна шүү дээ. Тэгэхээр тэр холбоосыг бий болгох хэрэгтэй. Явж явж энэ том том байгууллагуудын тухай яриад байна, цаана нь хөөрхий эрх ашиг нь хохирсон нэг туранхай эмэгтэй л зогсож байгаа шүү дээ.
Шийдвэр нь биелдэггүй шүүх гэж байж болохгүй.
Шүүхийн шийдвэрийн биелэлтийн тухай хэдэн үг хэлье. Өнөөдөр манайд шүүхийн шийдвэр хамгийн өндөр биелж байгаа нь хорьдог хэсэг дээрээ 90 гаруй хувийн биелэлттэй байна, хамгийн бага биелж байгаа нь юун дээр байна гэж та бүхэн үзэж байна? Алимент гэж сонссон уу? Хүүхдийн тэтгэмж. Тэрэн дээр очихоор 9 хувийн биелэлттэй явж байх юм. Одоо та нар эндээс нэг дүгнэлт хий дээ. Бид ер нь яаж ажиллаж байна. Алиментийг биелүүлдэггүй улс байх нь байна шүү дээ, бид. Хүүхдийн тэтгэмж бол жаахан юм. Тэгэхээр өнөөдөр манай хуулийн байгууллага, шүүхийн шийдвэр, тэр та нар 9 хувь, 90 хувийг хооронд нь нэмээд 2-т хуваа даа, хэдэн хувийн биелэлттэй гарч байна, шүүхийн шийдвэр. Тал хувийн биелэлттэй. Дээр үед тал бичээч гэж байсан шиг тал шүүх. Ийм шүүхтэй. Тал шүүх байгаа бол тал хувийн биелэлттэй байгаа бол тал шударга ёс Монголд бий болно. Аль талд нь шударга ёс байгааг та бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ.
Би түрүүнд нэг Засаг даргаар жишээ авч ярьж байсан. Тийм нөхдүүд шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр одоо шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байгаа тэр албан тушаалтныг албан тушаалаас нь өөрчилдөг тийм хариуцлагын санкцийг хуулинд оруулж өг. Тэгэхгүй бол энэ чинь хэвээрээ үлдэнэ. Тийм биз дээ. Шүүхийн шийдвэр гарсан л бол биелдэг байх ёстой. 100 хувь биелдэг байх ёстой шүү дээ. Монголд өнөөдөр 50 хувь биелж байна. Хөөрхий тэр хүүхдийн мөнгөн дээр очихоор 9 хувийн биелэлттэй байна шүү дээ. Монголын шүүх хүүхдийн нүүртэй байж чадаж байна уу, хүний нүүртэй байж чадаж байна уу? шүүхийн шийдвэр биелүүлэх газрын нөхдүүд, тийм биш байгаа биз дээ. Өөр юман дээр очиж худлаа төмөр нүүр гаргаад яг хүний эрх ашиг, тэр хүүхдийн эрх ашгийн төлөө явах юман дээр шүүхийн шийдвэрийг газар хаяж байгаа байхгүй юу.
Нөгөө талд нь бас нэг үйл ажиллагаа огт яригдахгүй байгаа. Гүйцэтгэх ажилтай холбогдсон асуудал. Гүйцэтгэх ажлын хяналт, техник хэрэгслийн хяналт, зөвшөөрөл учир замбараагаа алдсан шүү, Монголд. Одоо энэ бол гэмт хэрэг илрүүлдэг хэрэгсэл биш, хүн шантаажилдаг хэрэгсэл болсон байгаа. Бие биенийгээ шантаажилж суудаг, утгагүй юм болж байгаа. Энэ чиглэлийнхээ хуулийг бид нар өөрчлөх хэрэгтэй. Ингээд аваад харахаар энэ асар олон асуудал байна. Энэ бүхнийг тойрч ярилцах байх гэж бодож байна. Манай зөвлөх миний хэлэх үгэн дээр ажиллаж байна гээд нэг санаа өгч байсан. Энэ бүрэлдэхүүний тухай яриад онцгой аз завшаан, онцгой үйл явдал гэж нэрлэсэн байна лээ. Үнэхээр онцгой үйл явдал гэж би хэлмээр байна. Өнөөдөр та нар бүгдээрээ орж ирээд энэ тухай бүгдээрээ ярилцана гэж байгаа бол юутай аз завшаан бэ? 21 жилийн дараа нэг ярих боллоо шүү дээ. Болсон байлгүй дээ. Энийгээ нэг тойрч ярилцъя.
Шударга амьдрал бол бахархал
Тэгэхээр та нар ийм аз завшаантай, ийм үйл ажиллагаанд оролцож ирж байгаа. Тэгээд энд хуулийн байгууллагад насаараа ажиллаж байгаа, өнөөдөр тэтгэвэрт гарсан ч гэсэн хөөрхий энд хийх ажил байгаа гээд хүрээд ирсэн, буурал эрдэмтэд байна, буурал шүүгчид байна, прокурорын байгууллагын улсууд байна, сайхан ахмадууд байна, эрдэмтэн судлаачид байна,дөнгөж сургуульд сураад явж байгаа хуулийн сургуулийн оюутнууд байж байна. Энэ бүхнийг хэрэглэдэг, энэ бүхнийг хараад сууж байгаа ард иргэд чинь байна. Тэгэхээр энэ уур амьсгал дундаас одоо бүгдээрээ нэг зөв хөдөлье. Энэ бол үнэхээр чухал ийм аз завшаантай хэрэг гэж бодож байгаа.
Одоо Та санаагаа хэлээд аваарай. Битгий хадуурч яваарай, нэг шүүх ярьж байснаа хонь яриад явж хэрэггүй. Хонио маргааш ярья. Өнөөдөр шүүхээ ярья гэж байгаа юм. Өнөөдөр хууль хяналтын байгууллага, энэ юмаа тойрч яриад, тэгээд болохгүй байгаа юмаа яг олж ярих юм бол энэ чинь маргааш хуулийн заалт болно. Нөгөөдөр Монгол Улс орон даяар хэрэгжих хууль болно. Дараа нь энэ Монголын ард түмний сайн сайхан амьдралыг авч явах ийм үр хүүхдийн чинь амьдрал болно. Би зарим юм харахаар даажигнаад байгаа юмуу гэж хардаг юм. Бидний хутгасан бантан дотор эд нар мөн ч холиогоо чирж байна даа гэж. Түрүүнд би үгийнхээ эхэнд хэлсэн. Ийм даажигналын доор бид нар дахиад хүүхдүүдээ үлдээмээргүй байна. Та нартай суугаад чин сэтгэлийн юм ярихаар, би яах вэ, өнгөрч байгаа хүн, гэхдээ үр хүүхэд маань сайхан нийгэмд амьдраасай гэдэг шүү дээ. Гэхдээ өнөөдөр өмнө нь хутгачихсан бантан байгаа бол энийг янзлах нь бидний үүрэг. Бид өөрсдөө бантан хутгасан бол энэ нийгэмд тэрнийгээ зөв болгох нь бидний үүрэг. Дээрээс нь ирээдүйд Монголын хүүхдүүд та бидний үр сад, үр ач нар одоо сайн сайхан амьдрах тэр нөхцөлийг бүрэлдүүлэхийн тулд өнөөдөр энийг ярьж, засах нь бас бидний үүрэг юм.
Тэгэхээр энэ талаас нь харж үзэх юм бол шударга ёс гэдэг, шүүх гэдэг бол үнэт зүйлийнхээ хувьд бүх нийтийн үнэт зүйл юм. Шударга ёс гэдэг бол бүх нийтийн шинж чанартай юм. Шударга ёс гэдэг бол нийтийн үйлс юм. Манайхан уриа лоозон цээжлэх дуртай байдаг шүү дээ. Тэр уриа лоозонгоо цээжилж ав. Нөгөө шар тосыг ходоодоонд тогтоодог юм, монгол баян болох гээд байна, Монгол хөгжих гээд байна, сайхан болох гээд байна. Энэ бүхнийг Монголын ард түмэн тал талаасаа нийлж бүтээх ёстой. Энэ бүхнээс Монголын ард түмэн хүртэж байх ёстой. Тэрнийг хүртээдэг ид шид нь шударга ёс юм. Хүн дээр ирэхээр хүн шиг амьдруулдаг юм нь шударга ёс юм байна, баялаг дээр ирэхээр баялгийг хүртээмжтэй зөв болгодог нь шударга ёс юм байна, нийгэм дээр ирэхээр бас нийгмийг иргэнлэг, ээлтэй, хүнлэг болгодог нь адилхан тэр шударга ёс юм байна. Шударга ёсыг ингэж 3 цагийн залгаасанд авч үзэж болох юм байна гэж хэлье.
Шударга байгаагаарай, шударга үйл ажиллагаа явуулж байгаагаарай, шударга ёсны төлөө ажиллаж байгаагаараа манай иргэд сайхан бахархаж амьдардаг байх ёстой. Энэ нь амьдралынх нь бахархал болж яваасай гэж бодож байна.
Эцэст нь бүгдээрээ нэг зүйлийг ойлгоё. Монголдоо бүгдээрээ сайхан амьдарцгаая. Эрүүл, шударга нийгэмд амьдаръя л даа. Үүнийгээ бид нар л хийнэ. Ингээд Үндэсний чуулганы үйл ажиллагаа нээснийг мэдэгдье. Амжилт хүсье.
2011.04.14.
