Ц.Мөнхтөр: Оройн мэнд хүргэе. МҮОНТелевизийн шууд эфирт Мөнхтөр миний бие ярьж байна. Орон даяар радио телевизээр цацагдаж байгаа нэвтрүүлэгт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж оролцож байна. Тэрээр 6-р сарын 18-нд тангарагаа өргөж бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш анх удаа олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр дэлгэрэнгүй ярилцах гэж байгаа юм.
Ингээд та бүхнийг анхаарлаа хандуулахыг хүсье. Манай студэд хүрэлцэн ирсэн Танд баярлалаа.
Ц.Элбэгдорж: - За та бүхэнд баярлалаа.
Ц.Мөнхтөр: - Тангаргаа өргөөд арван хэдхэн хонож байна. Уг нь ард түмний өмнө Сүхбаатарын талбай дээр тангараг өргөнө гэсэн мэдээлэл цацагдаж байсан. Гэхдээ хуулийн дагуу Их хуралд, төрийн ордонд тангараа өргөсөн. Тангараг өргөх нэг талаасаа хүндэтгэл байх, нөгөө талаасаа хариуцлага байх. Өргөсөн тангараа манай үзэгч сонсогчдод товч тайлбарлаж өгч болох уу?
Ц.Элбэгдорж: - Үнэхээр ард түмний шударга сонголтоор, олонхийн сонголтоор сонгогдож гарч ирнэ гэдэг бол маш их хүндэтгэл. Нөгөө талаас асар их хариуцлага. Тэр үед Их хурал дээр тангараг өргөөд зогсож байх нь хүндэтгэлтэй сайхан үйл явдал байсан. Чингис хааны хөшөөний өмнө, хүмүүсийн өмнө тангараг өргөе гэсэн санал явж байсан.
Гэхдээ өмнөх Ерөнхийлөгчдийн тангараг өргөдөг байсан тэр ёслол журмын дагуу ордон дотроо тангарагаа өргөсөн.
Гадаа тодорхой ёслолын шинжтэй үйл ажиллагаанууд болсон.
Маш их олон хүмүүс ирсэн. Хамгийн гол сэтгэл хөдөлгөсөн юм нь тэр их олон хүн тийм их баяр хөөртэй цугласан байсан нь маш их сайхан санагдаж байсан.
Ард түмнээ хараад, хүмүүсээ хараад 20 жил зүтгэж ажиллаж явсан олон нөхдөө бодохоор, нөгөө талаасаа өндөр настай ээж минь хүрч ирээд суучихсан байгаа бүхэн нь хүний хувьд сэтгэлд асар их хүрч байсан.
Ерөнхийлөгчийн тангарагийн үг гүн гүнзгий утга учиртай. “Монгол улсын бүрэн эрхт байдал” гээд эхэлдэг шүү дээ. Тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, ард түмнийхээ эрх чөлөө, үндэснийхээ эв нэгдэл, үндсэн хуулийг сахин биелүүлж, Ерөнхийлөгчийн үүргийг шударгаар хэрэгжүүлнэ гэсэн 6 үндсэн санаа байгаа юм. Энэ дотор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үйл ажиллагаа үнэхээр бүрэн багтсан байдаг.
Энэ хэлсэн зургаан санааг үргэлж санаж явах ёстой гэж би хувьдаа боддог.
Ц.Мөнхтөр: - Баярлалаа. Эндээс үүдээд нэг асуултыг асууя. 20 жил гэж та ярилаа. Та бол улс төрийн томоохон намын лидер байсан.
Тэр өнцгөөс асуудалд шүүмжлэлтэй ханддаг байсан. Саяын сонгуулиар таныг ард түмний олонх нь дэмжлээ. Гэтэл дэмжээгүй хүмүүсийн том хэсэг бий, олон зуун мянган хүн бий. Тэр хүмүүсийг өөрийнхөө үзэл бодолд хамааруулж, АН, МАХН гэж хуваахгүйгээр нэг өнгөөс харах боломж бололцоо хэр зэрэг бүрдэж байна гэж та бодож байна.
Ц.Элбэгдорж:- Хууль ч, ажлын нөхцөл байдал ч бүх талаараа тийм болгодог юм байна.
Би хувьдаа Их хурлын гишүүд, албаны хүмүүс, бусад улсуудтай тааралдаж байхад энэ чинь ямар намын гишүүн билээ, өмнө нь ямар хүн байлаа гэж бодогдохоо больдог юм байна.
Үндсэн хуулинд “Монгол Улсын төрийн тэргүүн ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч байна” гэж байгаа.
Төрийн тэргүүн гэдэг үгний цаана бас нэг чухал ойлголт байх шиг байгаа юм. Ерөнхийлөгч хүн гэдэг бол УИХ, Засгийн газар, Шүүх эрх мэдэл энэ бүхнийг холбогч болдог. Магадгүй тэдний хооронд ойлголцуулах ажил гарвал ойлголцуулдаг. Ерөнхийлөгч гэдэг бол хамгийн том дарга нь биш юм байна. Тэргүүлж, тухайн асуудал дээр санаачлага гаргаж явах утгаараа төрийн тэргүүн гэсэн ойлголт байдаг юм байна.
Нэг үгээр хэлбэл төрд хамгийн том утгаараа үйлчлэн туслагч. Засгийн газарт, Их хуралд, Шүүхийн байгууллагуудыг ажил төрлөө сайн хийхэд нь тусалдаг.
Нөгөө талаас ард түмний нэрийн өмнөөс шударга ёс, хариуцлагыг асуудаг, нэхдэг байх ёстой гэсэн утга байх шиг байгаа юм.
Ц.Мөнхтөр: Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаанд хийх гэж байгаа зүйлийн төлөвлөгөө, өдөр тутмын үйл ажиллагааны зураглал гээд ярих юм бол төсөөлж байсан, одоо хийж байгаа хоёрын хооронд ямар ялгаа харж байна?
Ц.Элбэгдорж: Мэдээж ялгаа байгаа. Өмнө нь төрийн албанд тодорхой түвшинд ажиллаж байсан учраас ямар ажил хийдэг, ямар нөхцөл байдаг, хуулиар хүлээсэн үүрэг гээд бүх зүйлүүд нь ойлгомжтой байсан. Яг ажлаа бариад авахаар хийх ажлууд үнэхээр их байгаа.
Зөвхөн цэргийн салбар, зэвсэгт хүчинтэй холбоотой, оролцох арга хэмжээнүүд, уулзах уулзалтуудыг харахад л хүрэлцэхгүй байх жишээтэй.
ҮАБЗ-ийн тэргүүний хувьд улс орны аюулгүй байдлын эрх ашигтай холбоотой асуудлууд байна, нөгөө талд нь Засгийн газраар хэлэлцэгдэж байгаа асуудлуудад анхаарлаа хандуулах, гадна, дотны зочин, төлөөлөгчийг хүлээж авна гэх мэт.
Саяын хэдэн хоногт Тамгын газар, зөвлөхүүд ажил үүргээ тодорхойллоо. Ингээд харахаар үнэхээр энэ ажлыг сайн зохицуулаад, нэг үгээр хэлбэл зөв чигт нь чиглүүлээд, хуулийн хүрээнд үүргээ сайн биелүүлж, ард түмэндээ үйлчлэн тусалдаг тэр үүргээ биелүүлэх бүрэн боломжтой гэж ойлгож байна.
Ц.Мөнхтөр: Тодорхой асуудалд оръё. Монголчууд асар том нутагтай, баялаг ихтэй гэж бахархдаг.
Үнэхээр баялагтай. Гэтэл сүүлийн хэдэн жил баялгаа ашиглая, гэрээ хийе, хамтрая гэж яриад, энэ асуудал урагшлахгүй байна. Хүмүүсийн амьдрал ядуу хэвээрээ, хэзээ гэрээгээ батлаад, хэзээ бид нар аятайхан болох бол гэж хүлээж байна. Таны байр суурь?
Ц.Элбэгдорж: Сүүлийн 20 жил зах зээлийн нийгмийн эрх чөлөө рүү ороод тийм боломж олдсон. Одоо энэ бүхэн үнэхээр ашиглагдах хэрэгтэй байна.
Зөвхөн Оюу толгойн гэрээг авч үзэхэд л 2004 оны 8 сард Ерөнхий сайд болоод ажлаа авч байхад тэр үед Оюу толгойн гэрээг батлах тухай асуудал ширээн дээр орж ирж, яригдаж байсан. Тэр цагаас хойш 5 жил боллоо.
Манайд хамгийн удаан хэлэлцэгдсэн хууль бол Үндсэн хууль. Тэгтэл Үндсэн хуулиас даруй 4 дахин урт хугацаа болж байна. Мэдээж хэлэлцэх, ярилцах асуудал чухал байсан.
2004 оны үед батална гэж байхад магадгүй олон юм түүхий байсан байх. Ард иргэдийнхээ санал бодол, бусад хүмүүсийн санал бодлуудыг сонсох шаардлагатай байсан. Одоо болсон, одоо ерөөсөө энэ ажлыг эхлүүлэхгүй бол болохгүй.
Их хурал, Засгийн газар дээр энэ чиглэлд шийдэл гараад ажил эхлээсэй гэж бодож байгаа. Одоо буцааж авч татаад байх шаардлага байхгүй.
Ер нь ч ҮАБЗ-өөр хэд хэдэн удаа ярьсан. Засгийн газрын хүрээнд асуудал нь шийдэгдээд явахад болох байх. Ер нь энэ гэрээг байгуулах гэж нэг талд ажлын хэсэг Засгийн газар, нөгөө талаас хөрөнгө оруулагчид маш их олон ажлыг хийжээ.
Мөн ард түмэн, Иргэний хөдөлгөөнийхөн, мэргэжилтнүүд гээд санаа тавьсан хүмүүс маш их ажлыг хийж чадсан байна. Одоо бол ажлаа эхлээд цаашаа явах ёстой. Энэ ажил цаашаа явах юм бол дахиад нэг шинэ зах зээл, шинэ боломж, шинэ бизнесүүд бий болно. Тэдгээрийг дагаад маш олон жижиг бизнес үүсч, хүмүүс орлого олж, ажилтай болно. Зарим нь ярьдаг шүү дээ, өдөрт 1 сая доллар алдаж байна гээд.
Энэ утгаараа үнэхээр энэ Их хурал маань завсарлахаасаа өмнө энэ асуудлаа шийдээсэй гэсэн эрмэлзэлтэй байгаа. Шийдвэрлэхийн тулд Ерөнхийлөгчийн зүгээс байж болох дэмжлэг юу байна гэдэгт анхаарч ажиллаж байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Өнөөдөр өдөр тутмын ажил явуулж байгаа, үйлчилгээ хийж байгаа хүмүүс, жирийн иргэд хүртэл нэг зүйлийг маш их бухимдаж хардаг болсон. Энэ бол хүнд суртал, авилга, шударга биш байдал гэж маш их ярьж байгаа. Тэгэхээр одоо шударга байхын тулд хамгийн түрүүнд хийх ёстой зүйл юу вэ? Шүүхээс эхлэх ёстой юу?
Ц.Элбэгдорж: Хуулиа хэрэгжүүлж, ард түмэнд үйлчилдэг тэр үүргээ гүйцэтгэхийн тулд бусдад дарамт учруулдагаа болих ёстой. Асуудлыг хурдан шийдэж өгч бай. Асуудлаа шийдүүлэх гэж хоорондоо авлига өгдөг энэ байдлаа зогсооё. Одоо энэ цаг мөчөөс болъё.
Хэрвээ ингэж ажиллаж чадахгүй хүн байгаа бол бушуухан төрийн албанаас явж, зайгаа тавьж өг гэж би тангараг өргөх үгэн дээрээ маш тодорхой хэлсэн. Одоо ингээд харж байхад, жишээлбэл тендер их өөр болсон байна гэсэн ярианууд гарч байна.
Өөр болох биш, ерөөсөө тийм байх ёстой гэж би хувьдаа бодож байгаа.
Одоо ч гэсэн төрийн бүх шатанд ажил шуурхай явах ёстой. Хүнд суртал аль болох бага байх ёстой.
Мэдээж шударга ёс гэдэг бол ардчиллын амин сүнс, тэр амин сүнсийг барьж явдаг байгууллага бол шүүх. Тэр утгаараа маргааш хамгийн анх хүмүүстэй уулзах уулзалтаа би шүүхийн байгууллагаас эхлэх гэж байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Та авилгал, шударга бус байдлыг зогсооё гэж хэлсэн. Хэлэх бол нэг хэрэг, хийх бас нэг хэрэг байх ёстой. Механизмын хувьд яаж өөрчлөх ёстой юм, та хэлээд орхих уу, эсвэл ..
Ц.Элбэгдорж: 1-рт хэлэх ёстой. Төрийн аливаа удирдах ажил хийж байгаа хүн байр сууриа илэрхийлэх ёстой, тэр хүний байр суурь ямар байгаагаас бусад шатанд ажиллаж байгаа хүмүүсийн байр суурь маш их хамаарна.
Одоо ийм бодлоготой болсон юм байна шүү, ингэж хүнд суртал учруулаад байж болохгүй юм байна шүү гэдгийг ойлгож байгаа. Нөгөө талаас энэ дээр тодорхой үйлдэл байх ёстой. Ер нь шүүх дээр харж байхад хоёр хүндрэл байна гэж ажиглагдаж байна.
Би маш их хууль дүрэм харж, олон хүмүүсийг сонсож уулзаж байгаа. Ямар хоёр хүндрэл байна вэ гэхээр 1-рт, гаднаас орж ирээд шүүхэд нөлөөлөөд байх юм ер нь их бага болсон юм байна. Хуулиараа шүүхийн бие даасан хараат бус байдлыг хангахын тулд нилээн их юм хийсэн байна.
Гэтэл шүүх дотроо нөлөөлөөд байна. Манайх чинь шүүхийн мэргэжлийн чиглэлийн удирдлага, захиргааны удирдлага гэдэг нь нэг гарт төвлөрчихсөн.
Ерөнхий шүүгч гээд Монголд 62 хүн байна, аймаг, сум дундын шүүгч нараа оруулаад. Гэтэл Ерөнхий шүүгч ажил цалин, бүх юмыг шийддэг, тэрүүгээрээ дамжуулж шүүх дотор асар том нөлөөлөл бий болгочихож. Нэг үгээр хэлбэл, тос дотроосоо өтнө гэдэг шиг ийм нөхцөл байдал руу орчихсон байна.
Шүүхийн байгууллагууд гаднаасаа хуяглагдчихсан байна. Энэ дээр маш том өөрчлөлт хийх хэрэгтэй.
Шүүхийн хуулийг өөрчилж, мэргэжлийн хороо, сахилгын хорооны дүрмийг шинэчлэх гээд Ерөнхийлөгчийн хүрээнд оролцоод хийх ажлууд маш их байгаа. Намрын чуулганаар хэлэлцэх асуудал дээрээ УИХ санал авсан. Бид нар энэ чиглэлээр багц хуулийнхаа нэрүүдийг бүгдий нь өгсөн. Одооноос хуулин дээрээ суугаад ажиллаж байна.
2 дахь нэг гол зүйл бол шүүх байгууллага, шүүгчдэд өөрсдөд нь нийгмийн хариуцлага гэж байх ёстой. Ерөөсөө шүүх гэдэг бол гэмт хэрэг хийсэн гээд орж ирж байгаа хүнийг шийтгэнэ гэж хардаг биш, харин хүн гэж хардаг байх ёстой.
Энэ чинь надтай л адилхан иргэн хүн, магадгүй бүр энэ хүний төлсөн төлбөрөөр, энэ хүний итгэсэн итгэлээр би өнөөдөр шүүгч гээд сууж байгаа, энэ хүн хэрэг хийгээгүй байж магадгүй гэж бодох сэтгэлзүй байх ёстой. Хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс гэдэг бол Үндсэн хуулийн зарчим, үндсэн хуулийн шаардлага шүү дээ.
Гэтэл үүнийг хүлээж авдаг, ойлгодог уур амьсгал асар бага байсан байна. Ер нь хүний эрхийн тухай шүүхийн танхимд ярьвал юу ярьж байгаа юм бэ гэж бараг асуух нь холгүй болсон байна.
Жирийн иргэн хүнд харин ч энэрэнгүй хандаж, аль болох яллах талаас нь харж биш ,хүний эрхийг хүндэтгэж байгаа тэр шүүгчид шагнал урамшил авдаг байх ёстой. Манайд шийтгэж л байвал тэр шийтгэл нь дараагийн шатандаа батлагдаж л байвал сайн болсон байна.
Тэгэхээр нийгмийн хариуцлага гэдэг тэнд заавал байх ёстой. Үүнийг манай 427 шүүгч заавал ойлгох ёстой. Нөгөө талаасаа шүүх шударга ажиллах юм бол тэр нийгмийн баялаг зөв хувиарилагдана. Хэрэг хийсэн хүн ч гэсэн асуудлы нь шударгаар шийдэх юм бол нүдээ олоод шийдчихлээ гээд гардаг шүү дээ.
Ц.Мөнхтөр: Шүүхийн асуудлаар хэлэлцүүлэг өрнөх нь байна. Цаашдаа зохих хуулинд өөрчлөлт орох нь байна гэж ойлгож болох уу?
Ц.Элбэгдорж: Тэгэлгүй яахав, зохих хуулинд өөрчлөлт орно. Тэнд баримталдаг дэг жаяг, зарчим их олон юм өөрчлөгдөнө, өөрчлөгдөх ч ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Шударга байна гэхээр хэн шударга биш байгаа юм гэдэг асуудал гарч байна. Өнөөдөр ажлаа хийгээд, амь зуулгаа аваад явж байгаа хүний хувьд бол шударга шударгагүйн тухай асуудал нэг их хөндөгдөхгүй болов уу. Хэн эрх мэдэлтэй байна, хэн мөнгө мэдэж байна, хэн удирдаж байна, тэр хүмүүст шударга биш шүүгдэл байгаа юм байна. Тэгэхээр та шүүхээр дамжуулаад эрх мэдэлтнүүдийн шударга биш байгаа явдал руу тодорхой хэмжээний цохилт өгөх нь ээ гэж ойлгож болох уу?
Ц.Элбэгдорж: Ерөөсөө шударга ажиллаж байгаа жирийн ард иргэддээ энэрэнгүй хандах ёстой. Харин ард түмний итгэлийг аваад, төрийн итгэлийг хүлээчихээд, үйлчлэн туслах тэр ажлаа хийж чадахгүй байгаа, эрх мэдлээ өөрийнхөө эрх ашигт үйлчлүүлж байгаа, түүгээрээ дамжуулаад хууль хяналтын байгууллагад нөлөөлөх гэж оролдож байгаа буруу үйлдэл, буруу зуршлыг таслахын төлөө явж байгаа шүүгчдийг ямар ч шатны шүүгч урамшуулж дэмжиж ажиллана. Харин жирийн ард түмэнд болохоор хатуу хандаад, эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүст зөөлөн хандаад, нэг үгээр хэлбэл албан тушаалаар нь ялгаж ажилладаг хүмүүстэй хариуцлага тооцож ажиллана. Олон нийтийн өмнө бүр хэлж байгаад хариуцлага тооцож ажиллана. Мэдээж энэ ажлыг тууштай ул үндэстэй хийх хэрэгтэй.
Ямар нэгэн байдлаар буцахгүй. Нөгөө талаас олон хүндрэл бэрхшээл учирна. Нэг хүн гарч ирээд Ерөнхийлөгч болоод, Ерөнхийлөгчийн тэр бүрэн эрх хэмжээнд ч бас бүрэн шийдэгдчих асуудал биш. Энд Их хурал, Засгийн газартайгаа хамтарч ажиллах асуудал бий.
Өнөөдөр шүүгчийн байгууллагад ажиллаж байгаа бүх түвшний хүмүүстэй хамтарч ажиллах асуудал бий.
Ц.Мөнхтөр: Энэ сэдвийг хөндсөнийх өнөөгийн УИХ-ын тогтолцоо, сонгуулийн тухай асууя. Жишээлбэл, УИХ-ын гишүүд монгол төрийн өмнө хүлээсэн, бүх ард түмний өмнө үүрэг хүлээсэн хууль тогтоогчид, гэхдээ тухайн сонгогдсон тойргийнхоо төлөө юм хийдэг, жалга довны төлөө л юм шиг байдал сүүлийн жилүүдэд маш их ажиглагдаж байгаа. Сонгогчдын саналыг худалдаж авдаг зүйл өнөөдөр бодитой болчихоод байгаа. Үүнийг сонгуулийн хуулиар дамжуулж өөрчлөх ёстой юу? Яах ёстой вэ?
Ц.Элбэгдорж: Сонгууль тойрсон, боловсронгуй болгох ёстой асуудал олон байгаа. Бүтэцтэй холботой, сонгуулийн байгууллагатай холбоотой, сонгуулийн санхүүжилттэй холбогдсон асуудал байгаа. Тэр хууль ёсыг мөрддөг улс орнууд бол гурван хуулиар зохицуулж байна. Энэ талаар өөрийнхөө зөвлөхөөр би судалгаа хийлгээд, бусад мэргэжлийн хүмүүс, нийгмийн идэвхтэй иргэдийг оролцуулж хэлэлцүүлье гэж бодож байгаа. Тэгээд намууд, Их хурлын гишүүдийн болон, Засгийн газрын саналыг аваад хэдүүлээ ярилцаад явъя.
Ингэх үүрэг Ерөнхийлөгчид байгаа гэж ойлгож байгаа.Тэгээд бид хамтраад засаад явж болох байхаа.
Надад итгэл байгаа, одоо хүмүүс яаж явбал буруу болоод байна, яаж явбал зөвдөөд байна гэдгийг ерөнхийдөө харсан. Тийм учраас юм цаашдаа сайжирна гэж бодож байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Баярлалаа. Тогтолцооны хувьд нэг зүйлийг хөндье гэж бодож байна. 1990 оны Улсын Бага Хурлыг сонгосон сонгуулийн талаар Баабар “Энэ бол гайхамшигтай сонгууль байсан юмаа” гэж бичсэн байна лээ. Одоо зарим судлаачид, улс төрчид, хоёр шатны парламенттай болъё, их хурлаасаа сонгодог болъё, магадгүй Ерөнхийлөгчийг Их хурлаас сонгодог болъё гэж ярих боллоо.
Ер нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахгүйгээр, төрийн тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр явахад маш хүнд боллоо гэж цөөнгүй хүмүүс хэлдэг. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна?
Ц.Элбэгдорж: 1990 оны 7 сарын сонгууль гайхамшигтай нь юундаа байна гэвэл Монголчууд анх удаа өөрсдөө чөлөөт сонголт хийж төрөө байгуулсан явдал. Энэ утгаараа Монголын бүрэн эрхт байдал, тусгаар тогтнол жинхэнэ ёсоор баталгаажсан ийм өдөр.
Нэг үгээр хэлбэл эрх чөлөөгөө олж авсан өдөр. Сая жишээлбэл Польшид, ард түмнийхээ санал асуулгаар, чөлөөт сонголтоор нэг танхимаа бүрдүүлснийхээ 20 жилийг ойг тэмдэглэж байна.
Бүр дэлхий нийтээр тэмдэглэж байна. Гэтэл ийм үйл явдал монголд болсон, тэр нь бүр хагас ч биш, бүрэн чөлөөт сонгууль байсан гэдэг утгаараа үнэхээр гайхамшигтай зүйл байсан.
Мэдээж улс төрд, сайн муу, олон зүйл байдаг. Түүнийг зохицуулаад явах ёстой.
Үндсэн хуулинд байгаа нөөц боломжууд бүрэн шавхагдаж уу, үгүй юу гэж олон хүн асуудаг.
Яг өөрчлөлт оруулбал аль асуудалд нь өөрчлөлт оруулахав гэдгээ судлаад ярилцах л хэрэгтэй. Улс төрийн нөхцөл байдлын хувьд Ерөнхийлөгч, УИХ , бас хамтарсан Засгийн газартай байгаа энэ үед улс төрийн шинжтэй, эдийн засгийн шинжтэй том асуудлуудыг шийдэх боломж энэ удаа байна. Энийг бид ашиглах ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Төрийн эрх мэдэлд гарахын тулд ард түмний саналыг худалдаж авах, очсон хойноо тэр эрх мэдлээрээ далимдуулж хөрөнгөждөг тэр тойргийн талаар таны төсөөлөл ямар бол? Энэ бодитой зүйл үү?
Ц.Элбэгдорж: Бодитой зүйл. Энэ тойргийг задлах арга бол ард түмнээ эрх мэдэлжүүлэх. Ард түмнээ мэдэлжүүлэх гэдэг нь эдийн засгийн боломжий нь олгох ёстой, ард түмэндээ эзэмших ёстой эрхий нь өгөх ёстой.
Тэр үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг, өөрийнхөө баялагтаа эзэн нь байдаг эрх мэдлий нь орон нутагт нь ард иргэдэд нь өгөх ёстой. Тэр эрх мэдэл бий болбол аяндаа тэр “тойрог” гээч юм нь гаднаасаа аяндаа задарч эхэлдэг. Тэндээ удах юм бол тэр өөрөө унана. Ардчилсан улс оронд улс төрчид, ард түмний үзэл бодол ямар байна гэдгийг дагаж явдаг. Тийм учраас миний анхны захирамжийн бас нэг санаа тэр байлаа.
Иргэддээ иргэний боловсролыг олгоё. Ардчилал, хүний эрх гэдэг чинь юу билээ, дураараа загнахын нэр юмуу, аль эсвэл энэ нийгэмд бие биенийхээ эрхийг хүндэтгэж сайн сайхан амьдарч, хуулиа хэрэгжүүлэхийн нэр юмуу гэдгийг хүн бүр багаасаа мэддэг байх ёстой гэж бодож байна.
Иргэддээ илүү мэдээлэл өгье. боловсролы нь дээшлүүлье гэж байгаа юм. Тэгэх юм бол тэр иргэдийнхээ боловсролыг дагаад төр нь зөв болно.
Харин эхлээд дарга юм уу эрх мэдэлтэй байгаа хүмүүс ухаарна гэж хүлээвэл тэр удна. Ерөнхийлөгч, их хурлын гишүүд гээд ард түмнээс сонгогддог улсууд ард түмэндээ үйлчлэн туслах үүрэгтэй гэдгээ нэгдүгээрт тавьж явах ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Таны 1 номерын анхны гаргасан захирамжийг монгол хүний толгойтой ажиллая гэдэг агуулгыг дэвшүүлж байна гэж хэвлэлээр тайлбарласан байсан. Өнөөдөр сайн иргэний тухай асуудлыг хөндмөөр юм шиг байгаа юм. Сайн иргэн гэж хэн юм бэ? Гэр бүлээ сайхан аваад явдаг, бусармаг юмны төлөө үгээ хэлж чаддаг, эрхээ эдэлж чаддаг тийм мэдрэмжийн тухай яримаар юм шиг байгаа юм?
Ц.Элбэгдорж: - Ер нь иргэний үүргээ хэрэгжүүлнэ, нийгмийн байр суурьтай иргэн байна гэдэг бол гайхамшигтай зүйл. Дамчаа гуай сайхан жүжигчин өөд боллоо. Миний маш их хүндэтгэдэг жүжигчин байсан.
Нөгөө талаас миний хамгийн их хүндэтгэл татдаг юм гэвэл тэр хүний, эрх чөлөө, шударга ёсны талаар баримталж байсан байр суурь. Олон хүн нөгөө тал руу явчихсан байхад өөрийнхөө үзэл бодолд үнэнч зогсож, олон жил дуугарч, залуу хүнд үлгэр дууриал болж байсан тэр шинж нь өнөөдрийн бусад уран бүтээлчдэд үлдэнэ гэж боддог.
Яг тийм иргэнийг сайн иргэн гэж байгаа юм. Нөгөө талаас иргэн хүний сайн мууг тодорхойлдог зүйл нь миний ойлголтоор үүргээ хэрэгжүүлдэг, хуулиа биелүүлдэг байх тухай ойлголт.
Манайд хууль биелүүлдэггүй, авлига авч байгаа, тэр мөнгөөрөө баяжиж байгаа хүн сайн харагддаг болсон байна. Энэ бол нийгмийн сэтгэл зүй эвдэгдэж унах тийшээ хандаж байна гэсэн үг шүү дээ. Одоо үүнийг зогсоох ёстой. Харин хуулиа биелүүлж , ажлаа хийж, үүргээ сайн биелүүлж байгаа тэр иргэн бол гайхамшигтай юм л даа.
Нэг иргэний сайн жишээ нэг сая хүнийг зоригжуулж байдаг. Үүгээрээ иргэний боловсрол, иргэний эрмэлзлэл, үлгэр дууриал гэдэг нь гайхамшигтай зүйл гэж боддог.
Зөв амьдрал гэдэг нь цаанаа маш том буян шүү дээ. Зөв амьдраад явж байгаа тэр хүмүүсийг манай телевиз, радио, сонин бүгдээрээ харуулдаг, тэр хүний тухай нийгмээрээ сайхан ярьдаг баймаар байна.
Ц.Мөнхтөр: Яг жилийн өмнө, өдийд, одоо 10 цаг болох гэж байна, энэ үед УБ хот ямар байсан бэ гэдэг нь монголчуудын зүрх сэтгэлд аймшигтай дурсамж болон үлдлээ. Энэ талаар түүхэн цаг хугацааны эргэлтэнд тодорхой дүгнэлт хийх байх л даа. Гэхдээ өнөөдөр дурсахгүй байх аргагүй. Таны бодлоор тэр өдөр яг юу болсон юм бэ?
Ц.Элбэгдорж: Бид сургамж авах ёстой. Сургамж аваад тэр үед байсан байдлаасаа дээрдэж гарах ёстой. Сонгуулиа булхай луйвартай хийдэг байсан бол одоо болих хэрэгтэй. Сонгуулийн хуулиа янзлаад тэр булхай луйвар гэдэг юмнаас нь гаргая. Нөгөө талд, хүмүүсийг бухимдуулсан олон асуудал байгаа.
Зөвхөн сонгуультай ч холбоотой биш нийгмийн олон бухимдал тэр өдөртэй холбоотой байсан байх.
Бүгдээрээ сургамж авч, арай илүү дээд түвшинд хүрч ажиллаж чадах юм бол хамгийн том хариулт болно. Гэхдээ яг өнөөдрийг болтол 1 жил өнгөрчихөөд байхад, тодорхой асуудал шийдэгдээгүй, дорвитой шийдэл гараагүй хариулт дүгнэлт алга байсаар л байна.
Би 7 сарын 1-ний дараа иргэнийхээ хувьд ард түмэндээ хандаж эмгэнэл илэрхийлж уучлал гуйж байсан. Яг өнөөдөр төрийн тэргүүний хувьд амь насаараа амь үрэгдсэн, хохирч бэртсэн тэр иргэдээсээ уучлал гуйх ёстой гэж бодож байна. Уучлал гуйж байна. Бас тэр хүмүүст хандаж эмгэнэл илэрхийлж байна.
Энэ үйл явдлын талаар түүхэн дүгнэлтүүд гарах ёстой. Мэдээж өнөө маргаашдаа гарахгүй байж магадгүй. Би сайн мэдээлэл сонслоо. Өчигдөр УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороон дээр ажлын хэсэг байгуулагдсан сураг байна лээ. Уг нь УИХ-аас ажлын хэсэг байгуулагдаад энэ талаар үнэлэлт дүгнэлт өгөх цаг хугацаа өнгөрсөн байгаа. Ер нь юу болсон юм бэ, ямар үйл явдал болсон юм бэ гэдэг асуултын хариулт хожим ч олдох ёстой.
Магадгүй өнөөдөр улс төрийн байр сууринаас болоод, бодитой дүгнэлт өгч чадахгүй байж магадгүй. Гэхдээ өнөөдөр бидэнд цаг алдалгүй шийдэх ёстой юм байгаа. Өршөөлийн асуудал нөхөн олговортой холбоотой асуудал УИХ дээр хэлэлцэх түвшинд яригдаж байна.
Би анх Бага хурлын гишүүн болж ирээд 1990 онд өршөөлийн хуулийг санаачилахад оролцож байсан. 2000 онд гарч байсан өршөөлийн хуулин дээр бас ажиллаж байсан. Хамгийн сүүлд 2006 онд гарч байсан өршөөлийн хуулин дээр ажиллаж л байсан.
Хүмүүсдээ хатууу хандахаасаа илүүтэй өршөөх, энэрэх тал руугаа хандах нь зөв гэж бодож байна.
Ц.Мөнхтөр: Та Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа төрийн хүнд суртлын эсрэг шийдвэртэй алхамууд хийж байсан. Хүний ажлыг хийлгэдэггүй, хүнд суртал үүсгэдэг маш олон тушаал, журам шийдвэрүүд байна гээд урж хаяж байсан. Тэр үед нийгэмд тодорхой цочроо өгч байсан. Харамсалтай нь өнөөдөр бид дахиад хүнд суртлынхаа тухай ярьсаар л байна. Яаж энэ бүхнийг арилгах ёстой гэж та бодож байна?
Ц.Элбэгдорж: Хүнд суртал, авлигалыг зүйрлэж хэлбэл мөөгөнцөртэй адилхан зүйл л дээ. Байнга тэмцэж байх ёстой, тэгэхгүй л бол арзайтал ургаад гараад ирнэ. Хамгийн чухал зүйл бол ард түмэнд чирэгдэлгүйгээр үйлчлэх ёстой гэдэг сэтгэлзүй, ухамсар төрийн албан хаагчдад байх ёстой. Гарч байгаа хууль нь байгууллагын биш, иргэний эрх ашгийг хамгаалсан байх ёстой. Миний санаачлах хуулиуд , үйл ажиллагаанууд үүнтэй холбогдох болно.
Ер нь аливаа шийдвэр дээр иргэдийнхээ санал бодлыг авах нь маш чухал байна. Ерөнхийлөгчийн дэргэд Иргэний танхим гэж байгуулах гэж байгаа. Өнөөдөр иргэдийн зүгээс шүүмжилж байгаа асуудлыг эхлээд мэргэжилтнүүдтэйгээ хамт сууж боловсруулаад дараа нь энэ асуудлыг яавал зүгээр байна, та юу гэж бодож байна гээд саналы сонсоё гэж байгаа. Гарч байгаа шийдвэр бүр тодорхой хэмжээгээр иргэдийн саналыг тусгасан байвал сайн.
Болж өгвөл зарим телевиз, кабелийн телевизээр шууд үзүүлдэг байя гэж бодож байгаа.
Ер нь Ерөнхийлөгчийн алба иргэдэд нээлттэй ажиллах ёстой гэж бодож байна. Иргэдийн дундаас л сонгогдсон, тэдний хүсэл бодол л чухал байх ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Та сурталчилгааныхаа үеэр Монгол орныг бүтэн тойрсон. Хөдөө орон нутагт амьдрал яаж өрнөж байгааг мэдэрч байсан байх гэж бодож байна. Монголын өргөн уудам нутгийг яаж эзэнтэй байлгах вэ?
Ц.Элбэгдорж: Ерөөсөө хөдөө амьдарч байгаа иргэд, тэнд ажиллаж байгаа орон нутгийн захиргааны байгууллага өөрсдөө асуудлаа шийддэг эрхий нь өгөх цаг болжээ. Тэдэнд эдийн засгийн болон бусад эрх мэдэл дутуу байна. Бид төсвийн тухай болон нутгийн өөрөө удирдах ёс, засаг захиргааны нэгжийн тухай хуулинд өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзэж байгаа.
Нэг өглөө босоход нь л газры нь өрөмдөөд зогсч байдаг, гэтэл нутгийн засаг захиргаа ямар ч үүрэг хүлээгээгүй, юу ч мэдээгүй л байж байдаг шүү дээ.
Баялгаас авсан татвараараа өөрсдөө асуудлаа шийддэг байх хэрэгтэй. Улс төр болон эдийн засгийн боломжий нь олгохгүй бол, Засгийн газар их хурал асуудлы нь шийдэх гээд байдаг, ажиллаад байдаг, гэтэл асуудлы нь бүгдий нь тэр болгон шийдэж чаддаггүй шүү дээ.
Орон нутагт “гар нь хүлээтэй” юм шиг байдлыг одоо болих болсон.
Ц.Мөнхтөр: Хууль санаачлах ёстой юу?
Ц.Элбэгдорж: Хууль санаачлах ёстой.Бусад засгийн газар, их хурлаас гарч байгаа шийдвэрүүдийг дэмжиж ажиллах ёстой гэж бодож байна.
Ц.Мөнхтөр: Эдийн засгийн хямралын асуудлаар байр суурь янз бүр байна. Төр засгийн удаан байдал бас нөлөөлж байна гэсэн шүүмжлэл байгаа. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
Ц.Элбэгдорж: Хямрал нөлөөллөө үзүүлж байна. Аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа саарч, орлого нь буурч, улсын төсөвт ордог мөнгө нь буурч байна. Банкнаас авсан зээлэн дээр хүндрэл үүсч байна. Гэхдээ бидэнд хохирол багатай давах боломж байгаа. Энэ бол том орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд яаралтай оруулах асуудал.
Одоо Оюутолгой араас нь Тавантолгойн асуудлыг хурдан шийдэх хэрэгтэй. Хурдан ажилд нь оруулья бүгдээрээ. Ингэж байж эдийн засгийн багтаамж нь тэлж явах ёстой. Ард түмнийхээ амьдралыг хурдан босгоод авья хэдүүлээ.
Өнөөдөр үнэтэй байсан юм үнэгүй болох ч юм бил үү. Сүүлийн жил гаруй хугацаанд улстөржиж, сонгууль гэж явлаа. Шаардлага байсан байж магадгүй. Гэхдээ одоо богино хугацаа үлдсэн шүү.
Дээд тал нь 2 жил гэж хараад хурдан асуудлаа шийдэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Нэг асуудал дээр санал бодол шийдэхгүй байж болно гэхдээ тэр нь бусад асуудалдаа чөдөр тушаа болох ёсгүй. Ерөнхийлөгчийн хувьд энэ талаар үлгэр жишээ болж ажиллана гэж бодож байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Өнгөрсөн сонгуулийн нэг гол нөлөөлөл бол улстөрийн намуудын зүгээс иргэдийн саналыг худалдаж авахын тулд өгсөн том том амлалтууд. Эх орны хишиг, Эрдэнийн хувь маш их хүлээллтэй байгаа. Одоо хүлээж байгаа хүмүүст юу хэлж чадах вэ?
Ц.Элбэгдорж: Шударга ёс тогтоод, хүмүүст очих ёстой баялаг нь очвол энэ бол биелж болох амлалтууд. Орон нутагт эдийн засгийн эрх мэдлий нь хурдан олгох ёстой. Монгол орны хөрсөн дор байгаа баялаг бол, зөвөөр шударгаар хуваарилаад явбал улстөрийн намуудын амласан амлалтаас ч илүү зүйл иргэнд очих боломжтой тийм баялаг.
Зарим нэг нийтлэг эрх ашгийн төлөө Ерөнхийлөгчийн зүгээс анхаарах болно. Мөнгөн амлалт өгсөн нь үнэн, гэхдээ зүгээр мөнгө өгөх тухай яриа байж болохгүй, яаж өгөх вэ, ямар байдлаар тэр нь урт удаан хугацаанд үр жимсээ өгөх вэ гэдгийг бид бодох ёстой. Энэ баялгийн орлогыг яаж нөөцөлж, яаж хуваарилах уу гэдгээ ярих ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Шударга байх тухай яриа руугаа эргээд орьё. Саяхан Сүхбат аварга шударга сайхан наадамлах тухай мэдэгдэл гаргажээ. Энэ бол магадгүй ард түмний оюун санаа өөрчлөгдсний нэг жишээ байх…
Ц.Элбэгдорж: Үнэн. Монголын ард түмэн гайхалтай сонголт хийсэн. 20 жил Монгол улс ардчилалтай ч юм шиг, ардчилалгүй ч юм шиг, энэ сонголт нь зөв ч байсан юм шиг, буруу ч байсан юм шиг саармаг явж ирлээ.
Гаднаас харахад ч, монгол улс цаашдаа ардчиллаараа явж чадах юм болов уу даа гэсэн эргэлзээ үүсч, үнэлэмж буурч байсныг үгүйсгэх аргагүй.
Харин энэ бүхэнд бүрэн хариулт өгсөн сонголтоо хийлээ шүү дээ. Ахмад үе, ирж яваа залуу үеийнхний урам зориг итгэл найдвар байсаар байна.
Шударга ёс гэж байдаг юм байна гэсэн ард түмний итгэл дахин сэргэх ёстой. Төрийн албан хаагч ч гэсэн би шударга сайхан ажиллавал миний түүхэн үүрэг тэр юм байна гэдгээ одоо ухамсарлах цаг болсон. Сүхбат аваргын тэр захидал ч гэсэн бас нэг найдлага байсаар байгааг харуулж байна.
Улс төр, нийгмийн амьдрал дээр шударга ёс яриад эхэллээ, одоо бөх дээр ч гэсэн шударга ёс хэрэгтэй байгаа юм байна. Би энэ жилийн наадам шударга сайхан болох болно гэж итгэж байгаа. Яг ийм байдлаар бүх салбарт өөрчлөлт гарах ёстой.
Ц.Мөнхтөр: Таныг ард түмэн сонгосон нь танд асар их итгэл найдвар хүлээлгэлээ гэсэн үг. Итгэлийн зээл гэж нэрлэе л дээ. Тэр итгэлээр авсан зээлээ эргүүлж яаж төлөх вэ? Сонгуулийн үр дүн бол ард түмний дунд оюун санааны асар их өөрчлөлтийг хүлээж байгаагаа харуулсан хэрэг.
Ц.Элбэгдорж: Хүлээлт бол маш их байгаа. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн хүрээнд шийдэж болох бүх асуудлы нь шийдэхийн төлөө явна. Би дахин хэлье. Нэг асуудлыг шийдэж чадахгүй байгаа бол, дараагийн асуудлы нь хурдан шийдээд явдаг байх хэрэгтэй. Тэр шийдээгүй байгаа асуудлаар барьцаалж хаагаад бусад асуудлыг хойш тавьдагаа болих хэрэгтэй. Оюутолгой явахгүй байгаа бол, Тавантолгойгоо бариад ав, шүүхээ шинэчилье, болохгүй бол сонгуулийн хуулиа өөрчилье гэх мэт явах ёстой. Надад үнэхээр их үүрэг хариуцлага ирсэн. Би энэ үүргийг биелүүлэхийн төлөө бүх бололцоогоороо ажиллана.
Ц.Мөнхтөр: Шагналын хур буух болов уу гэсэн хүлээлт байгаа байх. Нөгөө талаар шагналын тухай бодол нийгэмд өөрчлөгдсөн байхыг ч үгүйсгэхгүй. Та ер наадмын үеэр шагнал өгөх үү ?
Ц.Элбэгдорж: Шагналтай холбоотой байр суурь янз бүр байхыг үгүйсгэхгүй. Ерөнхийлөгчийн хувьд надад шагналын талаар өөрийн гэсэн байр суурь байгаа. Нэг хэсэг сүрхий их шагнасан тал байгаа. Зарлиг нь гарчихаад, нөөц нь хүрэхгүй шагнал ч байна.
Ер нь төрийн шагнал байх ёстой, гэхдээ тэр нь нэр хүндтэй байх ёстой. Шагналын бодлого дээр өөрчлөлт оруулья гэж П.Очирбат Ерөнхийлөгчийн үед ярьж байсныг санаж байна.
Ерөнхийлөгч бүр л өөр өөрийн гэсэн бодлоготой байсан байх. Энэ асуудлыг ард түмнээр хэлэлцүүлэх нь зүйтэй юм болов уу гэж бодож байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Төрийн тахилгатай уул овоог тайж, тахьдаг ёслолд Ерөнхийлөгч оролцдог гэсэн ойлголт ард түмэнд байгаа байх. Саяхан таныг төрийн тахилгад оролцохгүй гэж бичсэн байсан. Энэ талаар тайлбар хэлээч?
Ц.Элбэгдорж: Хэвлэлд гарсан тэр зүйл миний байр суурь биш. Ер нь овоо тахилгад оролцох Ерөнхийлөгчийн оролцоог даруухан болгох ёстой.
Тэр ёслолыг хийх гол хүмүүс нь нутгийн ард иргэд, тахих гол зүйл нь уул овоо нь байх ёстой. Хүнээ тахиад байж болохгүй. Байгал орчноо хайрлаж, цэвэрхэн байлгах, тэр газар нутгийн тухай домог түүх, шинжлэх ухааны судалгаа зэргийг хойч үед үлдээх, тахилгынхаа утга учрыг ойлгодог байх, хамгийн наад зах нь аваад очсон хогоо буцаагаад цэвэрлэдэг байх гэхчилэн бид тахилга үйлдэх хандлагаа өөрчлөх ёстой. Ерөнхийлөгч гол дүрд нь “ороод” л, юм хум шатаагаад байх ёстой юм уу үгүй юу гэдгийг эргэж хармаар байгаа юм.
Даруухан байх ёстой. Энэ бол уул усны л тахилга гэдгийг бид гажуудуулж болохгүй. Нөгөө талаас нутгийн иргэдийн хүлээлт байдаг. Энэ жил Ховд аймагт Алтан Хөхий уул, Архангайн Суварга хайрхан, Богд хаан уулын тахилгууд байгаа.
Уул бүхэн , газар нутаг бүхэн өөр өөрийн тахилгын заншилтай. Нэгэнт төрийн тахилгатай уулын тэнгэрийг тайх ёслол гэхээр ард түмэн Төрийн тэргүүнээ ирнэ гэж итгэж хүлээдэг бололтой юм. Бид төрийн тахилга үйлдэх журамд өөрчлөлт оруулж байгаа.
Ц.Мөнхтөр: Бидний ярилцлага өндөрлөх дөхөж байгаа тул сүүлийн асуултаа тавья. Монгол улс цөлжиж байгаа тухай маш их яригдаж байна. Ногоон хэрэмний тухай та ярьж байсан санагдаж байна. Одоо цаг хугацаа Ногоон хэрэмийг үнэхээр яаруулж байгаа үе. Тэр ажил ямар түвшинд яваа бол?
Ц.Элбэгдорж: Цөлжилт, Улаанбаатарын утаа үнэхээр тулгамдаж байна. Бид энэ утаан дотор байгаа хүний эрүүл мэнд ямар болж байгааг харж байгаа.
Манай байгал орчин хариуцсан, иргэний эрх хариуцсан зөвлөхүүд энэ чиглэлээр ажилдаа орсон байгаа. Байгал хамгаалах чиглэлийн бусад төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, иргэний танхимаараа энэ асуудлаар тусгай хэлэлцүүлэг явуулна.
Ногоон бүсийн асуудал бол өнөөдөр олон улсын, бүс нутгийн асуудал болчихоод байгаа. Шийдэх шийдлүүд нь байна. Гол нь ажил хэрэг болгох хэрэгтэй.
Би Ерөнхийлөгчөөр ажиллах хугацаандаа орой болгон телевизээр гараад байх сонирхол бага байгаа.
Энэ нь ажил хийхгүй байна гэсэн үг биш, харин хийчихээд үр дүнгий нь ард түмэндээ хэлэхийн тулд гарч ирдэг байя гэж байгаа юм. Эцэст нь нэг зүйл хэлье. Ард түмэндээ хандаж баярлалаа гэж хэлье. Шударга ёсыг хүссэн таны хүсэл биелэх болтугай, өөрийн зүгээс чадах бүхнээ хийх болно.
Олон хүн ажилтай болж, төр засагтаа итгэх итгэл нь сэргэж, хүний эрх, эрх чөлөө нэгдүгээрт тавигдах цаг ирнэ. Та бүхний итгэлийг дааж ажиллана. Сайхан наадаарай.
Ц.Мөнхтөр: Баярлалаа. Манай Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн шууд ярилцлагад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж оролцлоо. Та бүхэнд баярлалаа.
